ص: 2

زلال اندیشة رضوی

برگزارکنندی همایش: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

دبیر علمی همایش: علی جلائیان اکبرنیا

تنظیم کننده: رضا وطن دوست

طراح جلد: جواد سعیدی

چاپ اوّل: آذر 1389

شمارگان تا کنون: 1000 نسخه

چاپ دوم: تیر 1390

شمارگان: 1200 نسخه

قیمت: 25000 ریال

مدیر اجرایی پژوهش و ناظر چاپ: علی اصغریار

حروفچینی و صفحه آرایی: واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چاپ و صحافی: مؤسسة فرهنگی قدس

مرکز توزیع

مشهد مقدس: حرم مطهر، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی

صندوق پستی: 1193- 91735تلفن و دورنگار: 2236817-0511

www.razavi.ac.ir

حق چاپ محفوظ است

ص: 3

ص: 4

2. امام رضا علیه السلام و اهل حدیث40

3. امام رضا علیه السلام و دانشمندان برجستة ادیان مختلف42

4. امام رضا علیه السلام و واقفیان43

نتیجه گیری54

منابع55

روش شناسی مناظرات امام رضا علیه السلام 57

چکیده57

مناظره در اسلام و نقش آن در پیشبرد هدف ها58

دانش امام رضا علیه السلام 59

روش های مورد استفاده امام رضا علیه السلام در مناظرات62

1. استفاده از روش های عقلی و استدلالی62

2. تکیه بر اصول مشترک بین ادیان63

3. به کارگیری فصاحت در گفتار64

4. تکریم طرف مناظره65

5. تفویض مسؤلیت به تازه مسلمانان67

6. عنایت به احکام الهی67

7. استفاده از نیروی تصرف در امور طبیعی68

8. تسلط بر علوم و زبان های مختلف69

9. داشتن سعة صدر70

10. توجه به مقتضای جلسة مناظره71

11. استناد به منابع قابل قبول طرف مناظره71

12. آزادگی و روح علمی74

13. تسلط، آرامش و انصاف75

نتیجه گیری76

منابع78

نقش امام رضا علیه السلام در ارتقاء و تقویت تشیع در ایران81

چکیده81

تشیع در ایران82

ص: 5

نقش امام رضا علیه السلام در ارتقاء و تقویت تشیع در ایران83

الف) امام در مسیر مرو83

ب) نقل حدیث در نیشابور84

اقدامات عملی امام برای تقویت تشیع در ایران85

الف) تشکیل جلسات مناظره86

ب) رفت و آمد شیعیان به محضر امام86

ج) نامه نگاری های امام87

د) پشتیبانی اقتصادی و کمک به مستمندان87

ه) پشتیبانی فرهنگی و تشویق شعرا88

آثار حضور امام در تقویت تشیع در ایران89

الف) آثار و بناها89

ب) مهاجرت سادات89

ج) قیام های سادات بر علیه خلافت جور91

منابع93

فرهنگ و آداب زیارت95

چکیده95

مقدمه96

کلیات97

1. طرح مسأله97

2. ضرورت و اهمیت97

3. اهداف98

4. پیشینه98

5. ساختار99

اشاراتی پیرامون فرهنگ، ادب و زیارت99

1. تعاریف کاربردی99

2. پشینة تاریخی زیارت103

3. فلسفه زیارت105

4. نقش زیارت در بهداشت روانی107

ص: 6

فرهنگ و ادب زیارت امام رضا علیه السلام 108

1. آستانة سفر108

2. هنگام ورود به حرم112

3. پس از زیارت128

نتیجه گیری128

پیشنهادات و راهکارها130

پیشنهاداتی به مسئولین فرهنگی130

پیشنهاداتی به زائرین131

منابع132

زیارت حضرت رضا علیه السلام از دیدگاه اهل سنت135

چکیده135

سخن آغازین136

فضیلت زیارت137

1. در نگاه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله 137

2. در نگاه امام کاظم علیه السلام 138

3. در نگاه امام رضا علیه السلام 139

4. در نگاه امام جواد علیه السلام 140

5. در نگاه امام هادی علیه السلام 140

زیارت اهل سنّت141

1. قرن چهارم141

2. قرن پنجم143

3. قرن هشتم147

4. قرن نهم148

5. قرن دهم148

6. قرن چهاردهم151

آستان حضرت علیه السلام 151

1. قرن سوم و چهارم152

2. قرن هشتم152

ص: 7

سخن پایانی154

منابع156

سیمای امام رضا علیه السلام در اشعار شعرای شیعی معاصر آن حضرت159

چکیده159

مقدمه160

مقام و منزلت شعر و شاعری نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیه السلام 161

شعرای معاصر امام رضا علیه السلام 163

1. ابونواس163

2. دعبل خُزاعی166

3. ابراهیم بن عباس الصّولی170

نتیجه گیری173

منابع174

لیست مقالات رسیده به همایش175

لیست چکیده مقالات رسیده به همایش179

ص: 8

ص: 9

ص: 10

و کُرسی تدریس و یا مبارزة اعتقادی مورد توجه ویژه قرار گرفته و اگر حضوری است و غیبتی، همه و همه در مسیر حرکت کشتی امامت است و هر یک از امامان اگر در زمان امام دیگر بودند به گونه ای عمل می نمودند که امام آن زمان انجام می داد.

از این رو باید به امامتِ امامان معصوم علیهم السلام به عنوان یک جریان با مبانی ثابت نگریست و امامت را یک جریان دانست که هر امام در شرایط مختلف، برای هدایت مردم رفتاری متناسب با زمان و مکان خویش برمی گزیدند تا حرکت این جریان دچار آسیب نشود. لذا به مثال اگر امام حسین علیه السلام به تناسب زمان و مکان در سال 60 و 61 هجری قیام را بر علیه یزید برمی گزیند؛ همان امام به تناسب شرایط سالهای 50 تا 60 هجری صلح امام حسن علیهم السلام با معاویه را ادامه می دهد و چون برادر، ده سال صلح را برای مصالح دین و مسلمین به جان می خرد.

از این رو برای شناخت صحیح امامان معصوم علیهم السلام باید جنبه های مختلف زندگی آنان با توجه به بُعد امامت آنان مورد مطالعه قرار گیرد. چه بُعد اصلی زندگی آنان امامت آنها است که آن نیز باید به عنوان یک جز از کلِ جریان امامت دیده شود.

مقام معظم رهبری در صحبت های گهربارشان بارها به این مسأله اشاره نمود ه اند. از آن جمله ایشان می فرمایند: «زندگی ائمه علیهم السلام را ما به عنوان درس و اسوه باید فرا بگیریم، و نه فقط به عنوان خاطره ای شکوه مند و ارزنده، و این، بدون توجه به روش و منش سیاسی این بزرگواران ممکن نیست. بنده شخصاً علاقه به این بُعد از زندگی ائمه علیهم السلام پیدا کردم و بد نیست که این را عرض کنم که اوّل بار، این فکر برای بنده در سال 1350، در دوران محنت بار یک امتحان و ابتلای دشواری پیدا شد. اگر چه قبل از آن به ائمه علیهم السلام، به صورت مبارزان بزرگی که در راه اعتلای کلمة توحید و

ص: 11

استقرار حکومت الهی فداکاری می کردند، توجه داشتم، امّا نکته ای که در آن برهه، ناگهان برای من روشن شد، این بود که زندگی این بزرگواران، علیرغم تفاوت ظاهری که حتی بعضی در آن احساس تناقض کرده اند، در مجموع، یک حرکت مستمر طولانی است.»

سوگمندانه این نگاه کمتر مورد عنایت قرار گرفته است و کمتر در این باره نوشته ای در دست است. دانشگاه علوم اسلامی رضوی در قدمی برای تبیین این موضوع علاوه بر اختصاص چند شماره از مجلة اندیشة حوزه به بحث امامت شناسی به خصوص شماره 81 و 82 که به تبیین استراتژی و دوره های تاریخی امامت از منظر مقام معظم رهبری پرداخته، همایشی را تحت عنوان «زلال اندیشه رضوی» با هدف تبیین این موضوع ترتیب داد. هر چند استقبال خوبی از این همایش شد، امّا نزدیک به همة مقالات رسیده در موضوعات فرعی همایش ارائه شد. که امید است در قدم های بعدی این هدف جبران شود.

استقبال از همایش چه در ارسال مقاله و چکیده و چه در اعلام آمادگی برای نگارش مقاله چشم گیر بود، به گونه ای که بیش از صد نفر اعلام آمادگی و ارسال چکیده نمودند.

از میان این مجموعه تا پایان وقت اعلام شده هفتاد و هفت مقاله به دبیرخانه همایش ارسال گردید.

مقالات رسیده در مرحله نخست دسته بندی موضوعی شده و در دو مرحله ارزیابی گردید و پس از آن مقالات برتر نسبت به میزان استفاده از اینترنت بررسی شد. پس از این مراحل کمیته داوران هشت مقاله برتر را که امتیاز بالاتر از هشتاد کسب نموده بودند به عنوان مقالات برتر اعلام نمود.

کمیته داوارن عبارت بودند از حجج اسلام دکتر سید احمد سجادی نژاد، علی جلائیان و آقایان دکتر اردلان جوان و دکتر غلام عباس سعیدی.

ص: 12

ضمن تشکر از کلیه کسانی که در برگزای این همایش ما را یاری رسانیدند به ویژه دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی و ارسال کنندگان مقالات، مقالات برتر را در این دفتر تقدیمتان می نماییم.

در این جا شایسته است از کلیه شرکت کنندگان در همایش نیز تقدیر و تشکر گردد به ویژه امام جمعه محترم مشهد مقدس حضرت آیت الله سید احمد علم الهدی که با سخنرانی و تبیین مراد از زلال اندیشه رضوی بر غنای جلسه افزودند. ابتدا تصمیم بر این بود که سخنرانی این بزرگوار در این دفتر پیشکش حضور علاقه مندان گردد ولی برای استفاده بهتر لوح فشرده سخنرانی آماده تقدیم به دانش دوستان می باشد.

مقالات ارائه شده به ترتیب موضوع چینش یافته اند نه رتبه کسب شده، در امر ویرایش علمی و فنی سعی بر این بوده است که مقالات به میزان زیادی دستخوش تغییر نگردند.

این نکته نیز به ارباب مقالات گفتنی است که هدف اصلی همایش ها، تولید علم و ارایه مطالبی نو و جدید است لذا شایسته بلکه بایسته است از ارسال مکرر یک مقاله با شکل ها و عناوین متفاوت به فراخوان های مختلف اجتناب گردد و مقالات اینترنتی و موارد مشابه، نوشته قابل ارایه انگاشته نگردد.

در پایان شایسته است گذری کوتاه به زندگی امام رئوف ثامن الأئمه علیه السلام داشته باشیم.

نام مبارکشان علی و معروف ترین لقبشان رض-ا و کنیه مبارکشان ابوالحسن می باشد. (1)

پدر بزرگوارشان امام موسی بن جعفر علیه السلام و مادرشان بانویی عفیف و خردمند به نام تکتم از اهالی نوبة مغرب بود. آنگاه که او مفتخر به همسری

ص: 13

امام کاظم علیه السلام شد و به منزل آن حضرت راه یافت، به دلیل نورانیتی که داشت، او را «نجمه» خواندند و پس از آن که امام رضا علیه السلام از او متولد شد او را طاهره نامیدند.

نور وجود حضرت در این دنیا با تولدشان در 11ذیقعدة سال 148ق در شهر مدینه تابیدن گرفت.

سر انجام پس از 20 سال امامت امت و 55 سال عمر با برکت و در آخر ماه صفر سال 203 ق به دست مأمون به شهادت رسید.

دوره های زندگی امام علیه السلام را می توان به لحاظ ظاهر, به سه دوره تقسیم نمود:

1- دوران 35 سالة پیش از امامت؛ (148-183).

2- دوران 17 سالةامامت, پیش از هجرت به ایران؛ (183-200).

3- دوران 3 سالة امامت, پس از هجرت؛ (200-203).

دوران امامت حضرت با خلافت سه تن از خلفای عباسی هم زمان بود. مدت 10 سال، معاصر با خلافت هارون و مدت 5 سال، معاصر با خلافت امین و 5 سال نیز، هم زمان با خلافت مأمون بود.

بسیاری از تاریخ نویسان بر این باورند که امام رض-ا علیه السلام فرزندی جز امام جواد علیه السلام نداشته است، در حالی که تا پنج پسر و یک دختر نیز برای آن حضرت نقل کرده اند. (1)

علی جلائیان اکبرنیا

دبیر علمی همایش

ص: 14

ص: 15

خود، از آن استفاده هائی شایان کرد.

این پژوهش که با عنوان «خردورزی در اندیشة کلامی امام رضا علیه السلام » سامان یافته است، می کوشد نمونه هایی از به کار گیری عقل در مناظرات و مباحث کلامی توسط امام رضا علیه السلام را ارائه نماید.

کلید واژگان: امام رضا علیه السلام، معارف رضوی، عقل، خردورزی، امور نظری و استدلال های کلامی.

ص: 16

پیشرفت مسلمانان تأثیر بسزایی داشت امّا پیامدهایی نیز با خود به ارمغان آورد، از جملة این پیامدها این بود که اوّلاً: این علوم سؤال ها و شُبهاتی با خود به همراه آورد که نیازمند پاسخی روشنگر از سوی عالمانی روشن بین بود و ثانیاً: علوم وارداتی به ویژه فلسفة یونان، برخی افراد کم اطلاع را شیفتة خود ساخت تا آنجا که عقل را بر هر چیزی حاکم دانسته و تنها آن را سرچشمة معرفت می پنداشتند و از معارف الهی و وحیانی غافل بودند.

عصر امام رضا علیه السلام که به زمان ظهور نهضت ترجمه شهرت یافت، زمانی بود که بحث های اعتقادی و کلامی به اوج خود رسید و مناظرات علمی رونقی مضاعف یافت، از این رو آن حضرت که دانش خود را از اجداد بزرگوارش به ارث برده بود و سرچشمة جوشانی از علم در سینه داشت، افزون بر توجه دادن جامعة اسلامی به معارف وحیانی، با استفاده از عقل به عنوان ابزاری کارآمد در مباحث کلامی، به پاسخ گویی به شبهات و انحرفات فکری و عقیدتی پرداخت.

آن حضرت در این عرصه هر چند به خاطر ناتوانی علمی عموم مخاطبان، گاه به سؤال های آنان پاسخی ساده و دور از پیچ و خم های علمی می داد؛ لیکن در مناظره با آن دست از حکما و متکلمان اسلامی و غیر اسلامی که به مباحث کلامی آشنا بودند، آنچنان استدلال می کرد و عقل را در قالب قضایای منطقی و عقلی به کار می گرفت که به راحتی مخاطبان زبر دست خود را مانند عمران صابئی، سلیمان مروزی و جاثلیق مجاب می کرد به طوری که بی اختیار زبان به اقرار می گشودند و به ضعف و ناتوانی خود و به موقعیت علمی آن حضرت اعتراف می کردند.

اباصلت هروی در این باره می گوید: من از علی بن موسی الرضا علیه السلام عالم تر ندیدم و هیچ دانشمندی او را ندید مگر آنکه او نیز مانند من به این حقیقت شهادت داد.

ص: 17

مأمون به منظور مناظره با آن حضرت گروهی از دانشمندان ادیان مختلف و متکلمان مسلمان و غیر مسلمان را گرد می آورد، امّا همگی مغلوب علوم سرشار او می شدند و به ناتوانی خویش اقرار می کردند. (1)

توان علمی امام رضا علیه السلام در گفتگوهای علمی و کلامی به حدّی بود که حتی مأمون را بر آن داشت تا زبان به اعتراف بگشاید و این چنین به موقعیت علمی آن حضرت اقرار کند و بگوید: «ما أعلم أحدا افضل من هذا الرجل [علی بن موسی الرضا] علی وجه الأرض: (2) من هیچ کس را در روی زمین داناتر از این مرد یعنی علی بن موسی الرضا ندیدم.»

ص: 18

در پاسخ این سؤال باید گفت: آنچه که در شناخت حقایق و سنجش حق و باطل تأثیر بسزا دارد عقل و نیروی اندیشة آدمی است. این، خرد آدمی است که وی را مدد می کند تا بسیاری از حقایق نظری را با استناد به امور بدیهی و ضروری حلّ نماید. این واقعیت را از زبان امام رضا علیه السلام در پاسخ ابن سکیت بشنویم (1) آن زمان که، او پرسید: «با توجه به این که امروز، مدعیان زعامت و حتّی نبوت، زیاد شده اند حجت خدا بر خلق چیست تا بتوان با کمک آن، حق را از باطل و صادق را از کاذب تشخیص داد؟

آن حضرت در پاسخ وی روی عقل و خرد آدمی انگشت گذاشت و فرمود: العقلُ یُعرف به الصادقُ علی الله فلیصدّقه والکاذبُ علی الله فلیکذّبه: (2) به وسیلة عقل, راست گفتار نسبت به خدا شناخته می شود که باید او را تصدیق کرد، و دروغ زن بر خدا نیز شناخته می گردد که باید وی را تکذیب نمود.» (3)

آن حضرت در جای دیگر در اشاره به جایگاه عقل و خرد آدمی و توجه دادن به این موهبت الهی، تفکر و خردورزی در امر خدا را از هر عمل عبادی بالاتر دانسته است چرا که تفکر در امر خداوند قهراً عبادت عملی را نیز در پی خواهد داشت، آن حضرت در تصریح به این مطلب فرمود: «لیس العبادة کثرة الصلواة والصوم إنّما العبادة التفکر فی امر الله: (4) عبادت به زیادی نماز و روزه نیست بلکه عبادت به تفکر در امر خدای تعالی است.

ص: 19

آن حضرت در تأیید این مطلب که عقل، معیاری خوب برای تشخیص حق و باطل و سره از ناسره است، همگان را از بسندگی به نقل و روایت عاری از درایت نهی کرده می فرماید: «کونوا دُراةً ولاتکونوا رواةً؛ حدیثٌ تعرفون فقهَه خیرٌ مِن الفٍ تروونه: (1) اهل فهم حدیث باشید نه فقط روایت گر آن، حدیثی که با فقه و درایت آن آشنا باشید از هزار حدیثی که آن را بدون درایت روایت می کنید بهتر است.»

ص: 20

سخنان آن حضرت در خصوص اثبات مدعای خود، با اصول منطقی و عقلانی همراه بوده است به گونه ای که عنصر تعقل و خردورزی جزء لاینفک استدلال های آن امام در هنگام احتجاج و استدلال بوده است. قوه استدلال آن حضرت به حدی بود که دیگران در برابر منطق آن حضرت، توان خود را از دست می دادند و بی اختیار تسلیم مقام علمی او می شدند و زبان به عجز و ناتوانی خود می گشودند. (1)

ص: 21

باشد فإنّ الشیء إذا لم یکن ازلیاً کان مُحدَثاً و إذا لم یکن مُحدَثاً کان ازلیاً». (1)

همان طور که روشن است آن حضرت حدوث ارادة الهی را که یک امر نظری است با ارجاع و استناد به این امر بدیهی که اجتماع و ارتفاع نقیضین محال است، قابل فهم و پذیرش نموده است. بنابراین، شیء واحد نمی شود، هم ازلی و هم حادث باشد همچنان که نمی شود نه ازلی باشد و نه حادث.

ص: 22

آینه فقط نقش مرآتیت و آیینه بودن را دارد که تصویری از وجود آدمی را به وی منعکس می سازد.

همانطور که روشن است، آن حضرت با ذکر این مثال، خواسته است عقل و اندیشة مخاطب را به فعالیت وا دارد تا این حقیقت را برای او قابل فهم کند و به وی بقبولاند که آنچه از انسان و آینه اصل است انسان است و آینه، آینه است و بس.

برایند این بحث در وجود آفریدگار هستی و دیگر موجودات این خواهد شد که گفته شود: وجود خداوند اصل و با لذات است و وجودِ دیگر موجودات تنها مرآت وجودِ خالق است و نه هیچ چیز دیگر. (1)

امام رضا علیه السلام در بیان این امر مسلّم که ما سوی الله حادث است و هر حادثی مرآت و آیت وجود خداست، گاه این مطلب را بدون ذکر مصداق و به طور کلّی بیان کرده و می فرماید: هر چیزی که به غیر خود قائم باشد معلول و حادث است «کلّ قائم فی سواه معلول» (2) وگاه به صورت جزئی و موردی، این امر را روشن ساخته و در سخنی زیبا که وجود خدا را محور قرار داده است می فرماید:

«إنّی لَمّا نظرتُ الی جسدی و لم یمکنّی فیه زیادة و لانقصان فی العَرض و الطول و دفع المکاره فیه و جرّ المنفعه الیه علِمتُ أن لهذا البنیان بانیّا فأقررتُ به مع ما اری مِن دوران الفلک بقدرته وانشاء السحاب وتصریف الریاح ومجری الشمس والقمر والنجوم وغیر ذلک من الآیات العجیبات المبنات؟ علِمتُ أن لهذا مقدِّراً و مُنشیا: (3) آن گاه که به جسم و جسد خویش نگاه کردم و هیچ امکانی در جهت زیادی و نقصان در عرض و طول آن و نیز در جهت دفع

ص: 23

ناملایمت ها و جلب منفعت، نیافتم دانستم که این بنیان را معماری است و سپس به وجود او اعتراف کردم، و افزون بر آن، از چرخش فلک که به قدرت فلک می چرخد، و پدید آمدن ابرها و وزیدن بادها و جریان خورشید، ماه و ستارگان و غیر آن، از آیات شگفتی برانگیز و روشن دریا فتم که این امور را خالق و آفریننده ای است.»

بنابراین ما سوی الله که عاری از وجود ذاتی است تنها وجودی مرآتی داشته و به عنوان آیه و نشانة وجود واجب الوجود به شمار می آیند.

ص: 24

العقول ان کلّ صفةٍ و موصوف مخلوق: نخستین عبادت خدا معرفت اوست، و ریشه معرفت هم یکتا دانستن پروردگار است، و نظام یکتای خدا نفی صفات از اوست به دلیل شهادت عقول به اینکه هر صفتی و هر موصوفی، مخلوق است.» (1)

و هم به لحاظ دیگر، خداوند را موصوف به صفات و صفات را عین ذات او دانسته می فرماید: «لم یزل الله عزوجّل عالما قادراً حیا قدیماً سمیعاً بصیراً لذاته: خداوند همواره به ذاتش دانا، توانمند، زنده، قدیم، شنوا و بیناست.» (2)

امّا نفی صفات از ذات خدا، این به آن سبب است که توصیف شیء و ذکر صفات برای آن به معنای محدود کردن آن شیء است که به صفات و خصوصیات ذکر شده محدود می گردد، که آن حضرت در بیان نفی صفات از وجود اقدس خدا فرمود: «لشهادة العقول ان کلّ صفة و موصوف مخلوق: پس بدین لحاظ که توصیف خدا وجود نامحدود او را محدود می کند از او نفی صفات شده است.»

و امّا اثبات اتحاد و عینیت صفات برای خداوند که هم در قرآن و حدیث آمده است و هم در سخن حکما و متکلمان، به این دلیل است که هر صفتی از صفات خدا که خدا بدان وصف شده است نامحدود است و نامحدود بودن آن به نامحدودیّت موصوف بر می گردد، یعنی آنکه هر یک از صفات خدا عین ذات او بوده و نا محدود است، (3) بنابراین اگر می گوییم خدا قادر است، معنای قدرت این نیست که قدرت ابزاری جدا از ذات خداست که هر چیزی را به وسیلة قدرت می آفریند. بلکه قدرت عین ذات اوست.

ص: 25

امام رضا علیه السلام در تأیید این مطلب که صفات خداوند مانند قدرت، عین ذات او است در پاسخ این سئوال که: «خلق الله اشیاء بالقدرة ام بغیر القدرة؟ فرمود: این عقیده که خداوند، مخلوقات را به وسیله قدرت آفریده است درست نیست و مستلزم شرک است: «اذا قلت خلق الاشیاء بالقدرة فکانک قد جعلت القدرة شیئاً غیره و جعلتها آلة له بها خلق الاشیاء وهذا شرک: (1) آنگاه که بگویی خدا اشیا را به وسیلة قدرت خود آفرید، گویا قدرت خدا را چیزی جدای از خدا دانستی و آن را آلتی در دست خدا دانستی که به وسیلة آن، موجودات را آفریده است و این شرک است».

آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: حق آن است که صفات خداوند مانند علم، قدرت، حیات و نیز قدیم، سمیع و بصیر بودن خدا عین ذات اوست و با او عینیّت و وحدت دارد. (2) و سپس می فرماید: اگر کسی این عقیده را داشته باشد که خداوند بزرگ، قادر به قدرت، زنده به حیات، قدیم به قدمت، سمیع به سمع و بصیر به بصر است، گویی به خدائی دیگر قائل است و این شرک است و هر کس این عقیده شرک آلود را داشته باشد از ولایت ما بیرون است: «من قال بذلک ودان به فقد اتّخذ مع الله آلهة أخری و لیس من ولایتنا علی شی.» (3)

ص: 26

حضرت در اثبات این موضوع، از حادث بودن خود انسان بهره گرفته است که امری ملموس و برای همگان قابل فهم است. از این رو در پاسخ به درخواست کسی که از آن حضرت خواسته بود تا دلیلی بر حدوث عالم ارائه دهد، عقل او را به کار گرفت و او را بر این وا داشت تا در وجود خود بیندیشد و لذا فرمود: «أنت لم تکن ثم کنت وقد علمت أنّک لم تکوّن نفسَک ولاکوَّنک مَن هو مثلک: (1) تو نبودی و سپس به وجود آمدی، و تو خود می دانی که نه خودت خویش را به وجود آوردی و نه هیچ کس دیگر مانند خودت تو را به وجود آورده است.»

همان طور که ملاحظه می شود، امام رضا علیه السلام در این سخن کوتاه، عقل خود مخاطب را به کار گرفته و از او اقرار می گیرد که وجود او وجودی عارضی است، زیرا اینکه وجود او مسبوق به عدم است امری انکار ناپذیر است و او نمی تواند عارضی بودن وجود خویش را انکار کند چرا که او نیک می داند، هر آنچه که مسبوق به عدم باشد معلول و عارضی است «کل عرض معلول» (2) و نیز نیک می داند هر امر عارضی حادث است «کل معلول حادث» (3) این مضمون سخن خود آن حضرت است که در جای دیگر فرمود: «کلّ قائم فی سواه معلول.» (4)

امام رضا علیه السلام در حدیث یاد شده پس از اثبات این مطلب که انسان موجودی عارضی و حادث است، بلافاصله از علت خارجی آن شیء حادث پرسجو کرده و عقل مخاطب را به این مطلب که امر عارضی نمی تواند معلول عارض دیگری از جنس خود باشد معطوف کرده می فرماید: «و

ص: 27

لاکوَّنک مَن هو مِثلُک.» معنای این فراز این است که در سلسلة علل و معالیل ناگزیر از منتهی شدن هر امر حادثی به علتی است که وجودش ذاتی خود او است، چرا که در غیر این صورت تسلسل لازم می آید که امری محال و باطل است.

ص: 28

راهی میانه که نه به جبر انحراف دارد و نه به تفویض، ترسیم گشته است، این همان راه مستقیم است «لاجبر ولا تفویض بل امر بین الامرین.» (1)

معنای «امر بین الامرین» این است که گفته شود:

طبق قانون علیّت و معلولیّت عمومی، همة افعالی که از پدیده های جهان صادر شده اند افعال و اعمال آنها شمرده می شوند ولی چون خدا لحظه به لحظه وجود آن پدیده ها را افاضه می کند، افعال آنها که از وجود خودِ آنها ترشح می شود از افعال خدا نیز محسوب می گردد، از این رو می توان گفت افعال آنها، هم از خودِ آنها محسوب می گردد و هم از خدا، ولی باید دانست که افعال آنها در طول فعل خداست نه عرض فعل او.» (2)

امام رضا علیه السلام در حل مسأله جبر و اختیار، همان راه میانه را در پیش گرفته است که مصون از جبر و تفویض است چنانکه فرمود:

«انّ الله عزّوجل لم یطع باکراه ولم یعصَ بغلبة ولم یهمِل العبادَ فی ملکه، هو المالک لِما ملَّکهم والقادر علی ما اقدرهم علیه فإن ائتمر العبادُ بطاعته لم یکن الله عنها صاداً ولامنها مانعاً وان ائتمروا بمعصیته فشاء ان یحولَ بینهم وبین ذلک فَعَل وان لم یحُل وفعلوه فلیس هو الّذین ادخلهم فیه: (3) خداوند، نه با اکراه اطاعت می شود و نه با غلبه معصیت می گردد و نه در ملک خویش بندگان را به خود وا نهاده است، و او خود مالک آنچه را که به ملک آنان در آورده است می باشد و بر آنچه که توانائیشان بخشیده است قادر است، پس اگر بندگان بر طاعتش فرمان برند خداوند از آن منع نمی کند و اگر به نافرمانیش معصیّت کنند پس بخواهد میان آنان و عملشان حایل شود می تواند. و اگر حایل نشود و آنان آن را انجام دهند این طور نیست که خدا آنان را بر آن

ص: 29

عمل وا داشته باشد.»

همان طور که روشن است فراز «لم یطع باکراه» در این حدیث ناظر به نفی جبر است و فراز «و لم یعصَ بغلبهٍ» ناظر به نفی تفویض، همچنانکه ذیل حدیث ناظر به راه میانه و حالت«امر بین الامرین» است که فرمود: «فان ائتمر العباد بطاعته لم یکن الله عنها صاداً ولا منها مانعاً...» (1)

لازم به توضیح است، از آن رو که اجبار مستلزم نوعی اجحاف و ستم بر فرد مجبور و مکرَه است؛ امام رضا علیه السلام در جای دیگر، در نفی هرگونه اجحاف و ستم از سوی خدا، در پاسخ این پندار که خدا گناه کاران را بر گناه مجبور ساخته است، دامن کبریایی او را عاری از هرگونه ستم دانسته می فرماید: «الله اعدل و احکم من ذلک» (2)

همچنان که آن حضرت در ردّ تفویض که مستلزم نوعی اختلال در اراده و مشیت خداست، فرمود: خدا عزیزتر از آن است که قدرت و خواست انسان که به خود وانهاده شده، بر خواست و مشیت خدا غلبه کند: «الله اعز من ذلک» (3) همچنانکه امام صادق علیه السلام نیز در ردّ این پندار فرمود: «الله اقدر علیهم من ذلک» (4)

استاد جوادی در توضیح فراز سوم در حدیث پیش گفته که به راه میانه اشاره دارد چنین نگاشته است:

جبر و تفویض نه آن دو نقیضی هستند که ارتفاعشان محال باشد و نه آن دو ضدّی هستند که سومی نداشته باشند، بلکه آن دو امری وجودی اند که یکی در نهایت افراط و دیگر در نهایت تفریط است، و میان آن دو

ص: 30

فاصله ای است به فراخی بین آسمان و زمین. (1) این همان است که امام صادق علیه السلام فرمود: «اوسع ممّا بین الاسماء و الارض» (2)

ص: 31

ص: 32

ص: 33

ص: 34

ب) اسباب پیدایش فرقه ها در میان شیعیان (به طور خاص).

ص: 35

درستی یا نادرستی سخن آنان به تشتت و ناهمگونی می انجامد. (1)

ص: 36

ص: 37

گسترش آیین های جدید خود سرگرم شدند. (1)

معتزله, اهل حدیث, واقفیان, دانشمندان مسیحی، عالمان یهودی, زردشتیان, صابئیان, زنادقه و...گروه هایی بودند که با حضرت به مناظره می پرداختند. مسلّم است که پرسش های هر گروه متناسب باگرایش های خاص آن گروه بود. برای مثال، معتزله در مباحث مختلف اعتقادی همچون توحید, صفات خداوند, امامت، شفاعت, حدوث و قِدم کلام خداوند و... بحث می کردند. ارباب دیانات راجع به پیامبری و نبوت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله , زنادقه یا ملحدان در بارة اصل وجود خداوند و واقفیان که در جای خود توضیح خواهیم داد در بارة حقانیت و مشروعیت امامت هشتمین پیشوای شیعیان چون و چرا می کردند. حضرت رضا علیه السلام در حلقة انبوه پرسش های گوناگون قرار داشتند و با تکیه بر تأییدات الهی و پیوند با وحی به همگان پاسخ های قاطع و قانع کننده ای ارائه داده و بر امامت به حق خود، صحه می گذاشتد. سخنان, مباحثه ها و گفت و گوهای اعتقادی و کلامی حضرت رضا علیه السلام در مجموعه های حدیثی گوناگونی گرد آمده است. (2) اینک به اختصار و در ضمن چهار فصل، به مناظرة برخی از این فرقه ها می پردازیم.

ص: 38

ص: 39

و امر به معروف و نهی از منکر.

معتزله برای اثبات باورهای خود افزون بر ادلة عقلی به قرآن نیز استشهاد کرده اند. ناگفته نماند که ادلة آنان از سوی مخالفان مورد نقد و بررسی های فراوان قرار گرفته است که این مختصر را مجالی برای طرح آن نیست.

ص: 40

شیخ صدوق رحمة الله در کتاب توحید روایات بسیاری در باب حدوث و قدم کلام الهی می آورد. (1) از آن جا که حضرت رضا علیه السلام می دانست که این مسأله صرفاً دستاویزی برای سرکوب مخالفان است طوری پاسخ می دادند که مسأله ای فاقد اهمیت جلوه کند. حضرت رضا علیه السلام با تعابیر گوناگونی می نمایاندند که قرآن نه حادث است ونه قدیم، بلکه، کلام خداوند است. ایشان در ضمن فرمایشات خود می فرمودند قرآنی که از داستان های پیامبران خبر می دهد به طور مسلم، نمی تواند قدیم باشد. به عبارت دیگر، حضرت از سویی می فهماندند که مسأله بسیار روشن است چرا که فقط خداوند قدیم است، و از سویی دیگر به منظور خنثی کردن توطئة حاکمان سیاسی طوری پاسخ می دادند که آنان نتوانند سوء استفاده کنند. حضرت رضا علیه السلام در سخنی می فرماید: «از نظر ما جدل کردن دربارة قرآن بدعت است که پرسشگر و پاسخ دهنده در آن شریک هستند و هر دو، به کژراهه می روند. خالق، فقط خداوند است و ماسوای او حادث است. قرآن کلام خداوند است و برای آن از جانب خودت نامی قرار مده که جزء گمراهان خواهی شد...» (2)

ص: 41

شخصی از مالک ابن انس در بارة آیة شریفة ((الرّحمنُ علی العرشِ استوی)) (1) پرسش کرد وی در پاسخ گفت: «استوای خدا بر عرش معلوم است، کیفیت آن مجهول، ایمان به آن واجب و پرسش دربارة آن بدعت است.» (2)

ص: 42

چشم ها او را نمی بینند و سپس بگوید من خدا را به چشم خود دیدم و او شبیه بشر است؟» (1)

ص: 43

بپذیرند در این هنگام مأمون می داند استحاق جایگاهی را که نشسته است ندارد.» (1)

پس از آمدن حضرت رضا علیه السلام به خراسان، مأمون به فضل بن سهل امر کرد که افرادی از فرقه های گوناگون را جمع کند و زمینه مناظره با امام را فراهم آورد.

این افراد عبارت بودند از جاثلیق (دارای یکی از مراتب دینی نصارا). رأس الجالوت (از بزرگان دین یهود). رؤسای صابئین. (2)

عمران صابئی یکی از افراد این گروه بود، وی در مناظره ای که با حضرت رضا علیه السلام داشت، سرانجام مسلمان شد و حضرت رضا علیه السلام او را اکرام، اطعام و احترام فراوان کرد. وی سپس به یکی از متکلمان برجستة مدافع اسلام تبدیل شد که با دیگران مناظره می کرد وآنان را محکوم می کرد. (3)

ص: 44

ص: 45

ص: 46

گروه دوم: عده ای از روی جهالت، تقلید و ضعف استدلال واقفی شدند. این گروه ها را نوعاً عوام مردم و قشرهای غیر متخصص تشکیل می دادند و فریب استدلال های گول زنندة دستة نخست را می خوردند.

گروه سوم: گروهی نیز بر اثر فضای سیاسی بسته به اندیشة وقف روی آوردند. چه، فضای جامعه اجازه نمی داد امام بعدی با صراحت و شفافیت اظهار امامت کند و در مواردی شرایط تقیه حاکم بود و باید دوره ای سپری می شد تا اوضاع عادی شود.

این افراد هرگز در اصول و فروع اختلاف نداشتند و فقط در رهبری و امامت اختلاف نظر داشتند.

ص: 47

را امام دانند و گویند که موسی هرگز نمیرد و شرق و غرب زمین را به فرمان خویش در آورد. (1)

ص: 48

می گوید: «زیاد بن مروان قندی این حدیث را روایت می کند امّا پس از وفات موسی بن جعفر علیه السلام منکر آن شده و قائل به وقف می شود و اموال موسی بن جعفر علیه السلام را که نزد او بوده است حبس می کند.»

ص: 49

علی بن اسماعیل میثمی و یونس بن عبدالرحمن با برخی از واقفیان مناظره می کردند و چون بحث به درازا کشید و از نرمی به درشتی انجامید، علی بن اسماعیل رو به واقفیان کرد و گفت: «ما انتم الاّ کِلابٌ مَمطورة» شما جز سگان باران خورده نیستید. چون هرگاه سگان از باران تر شوند از مرداب بدبوتر و گندیده ترند. (1)

امام موسی بن جعفر علیه السلام با بیانات صریح و مکرّر خود، مبنی بر این که امام پس از او، فرزندش علی علیه السلام است، کوشیده است بر نادرستی اندیشة وقف تأکید فرماید. افزون بر این، گروهی از اصحاب و خاندان خود را بر این انتخاب گواه گرفته است. از حیدر بن ایوب نقل شده است که گفته است:

«در مدینه در محلی از قُبا بودیم که درآنجا محمّد بن زید بن علی اقامت داشت، او دیرتر از موقعی که معمولاً همیشه ما را در آنجا دیدار می کرد وارد شد، به او گفتیم فدای تو شویم موجب دیر آمدنت چه بود؟

گفت، ابوابراهیم [موسی بن جعفر علیه السلام ] ما را فراخواند و ما هفده مرد از فرزندان علی و فاطمه علیها السلام بودیم که ما را گواه گرفت بر این که علی فرزندش، در دوران زندگی و پس از مرگش وصّی و وکیل اوست، و امر وصّی او به سود یا زیان، جایز و نافذ است.»

سپس محمّد بن زید گفت: «به خدا سوگند ای حیدر، ابوابراهیم علیه السلام امروز عقد امامت را برای فرزندش علی علیه السلام بست، و بر شیعه است که پای بند به امامت او پس از ابوابراهیم علیه السلام باشد. (2)»

نکته ای که در این جا شایان ذکر است آن است که یکی از اسباب به

ص: 50

اشتباه افتادن برخی از شیعیان در امر امامت واژة « قائم» است. این واژه دارای دو معنای عام و خاص است.

معنای خاص: ویژة حضرت مهدی (عج) است.

معنای عام: امامی که در میان امت قائم است و به ادارة امور پیروان و شیعیان خود می پردازد. این عنوان بر هر امام معصومی قابل اطلاق است و اختصاصی به امام دوازدهم علیه السلام ندارد. شاهد این مدّعا روایتی است که ازکتاب غیبت شیخ طوسی نقل شده است. راوی می گوید: «به ابوالحسن موسی علیه السلام عرض کردم، پرسشی دارم.

فرمود: بپرس از امام خود.

گفتم: چه شخصی را در نظر دارید؟ زیرا من امامی جز شما نمی شناسم.

فرمود: علی فرزندم را، که کنیه خود را به او بخشیده ام.

گفتم: سرورم! مرا از آتش برهان، زیرا ابا عبدالله علیه السلام (امام صادق) فرموده است: شما قائم به این امر هستید.

فرمود: آیا من قائم نبوده ام؟ سپس فرمود: ای حسن! هر امامی که در میان امت قائم و زنده است قائم آن امت است، و چون درگذشت، جانشین او قائم و حجت است تا این که از آنها غایب شود، بنابراین ما همگی قائم هستیم و تو تمامی آنچه را میان خود و من داری، به سوی فرزندم علی بازگردان، به خدا من این امر را برای او قرار نداده ام، بلکه خداوند از جهت دوستی او برای وی مقررّ کرده است...» (1)

ص: 51

مهمی دارد، به ویژه در علم رجال که به منظور شناخت درستی خبر و وثاقت راوی است مسئله ای حائز اهمیت است؛ چرا که اگر کسی واقفی باشد برخی از اهل تحقیق روایات او را معتبر نمی دانند از این رو، شناخت چهره ها و شخصیت های واقفی مسلک امری ضروری است.

شیخ طوسی در رجال خود نام بیش از شصت نفر از بزرگان واقفی را آورده است. از آن میان، سماعة بن مهران و علی بن حمزة بطائنی، است. (1)

کتاب ها و رساله های بسیاری در دفاع از اندیشة وقف و همچنین در ردّ این نگره نگاشته شده است که هم اکنون از میان رفته اند، امّا نام آنها در منابع تخصصی آمده است. از جمله سه کتاب در دفاع از واقفیه و هشت کتاب در ردّ آنان آمده است؛ از آن میان است کتاب «الرّد علی الواقفیة» نوشتة علی بن اسحاق بن سهل بن نوبخت.

لازم به ذکر است که برخی از واقفیان پس از مدتی از این دیدگاه روی برگردانده اند و نیز برخی دیگرصرفاً متهم به این دیدگاه اند. شاید سبب این اتهام آن است که آنان از روی تقیه و به خاطر شرایط دشوار سیاسی نتوانسته اند ولایت خود را نسبت به حضرت رضا علیه السلام ابراز کنند.

جای شگفتی است که هفت نفر از اصحاب اجماع امامیه منسوب به دیدگاه وقف اند، مانند: «احمد بن محمّد بن ابی نصر»، «جمیل بن درّاج» و «یونس بن عبد الرحمان.» از آن جا که اینان از راویان بزرگ شیعة اثنی عشری اند، در این جا دو احتمال قابل تأمل است. نخست آن که این افراد از سوی دیگران متهم به اندیشه وقف بوده اند. دوم آن که، اگر هم مدتی به اندیشه وقف روی آورده اند پس از مدتی کوتاه، اعلام انصراف کرده اند. به ویژه که شخص «یونس بن عبد الر حمان» دارای داستان معروفی در

ص: 52

مخالفت با واقفیان بوده است که اکثر اصحاب فرق و مذاهب آن را در کتاب های خود آورده اند و ما پیشتر به آن اشاره کردیم. (در وجه نام گذاری واقفیان به ممطوره). (1)

در برخی از کتاب های رجالی نام حدود هشتاد نفر از راویان منسوب به دیدگاه وقف آمده که بررسی دقیق آن از حوصلة این نوشته خارج است. (2)

ص: 53

اطلاعی نداشتم و محل آن را نمی دانستم. هنگامی که وارد شهر «مرو» شدم و در منزلی سکونت کردم، کسی از آمدن من اطلاعی نداشت مگر یکی از اهالی متولد شهر مرو. او به من گفت: ابوالحسن الرضا علیه السلام می فرماید: آن جامة رنگارنگ وگلدار را که نزد توست برای من بفرست. [با خودم] گفتم: چه کسی ورود مرا به مرو به حضرت ر ضا علیه السلام اطلاع داد، من به تازگی وارد این شهر شده ام و نزد من پارچة گلداری وجود ندارد. آن مرد به سوی حضرت رفت و دوباره بازگشت. او گفت، حضرت می فرماید: آن پارچة گلدار در فلان جا و در میان فلان بستة لباس ها است و آن را این گونه و به فلان شیوه در آن بسته قرار داده ای. همان گونه که حضرت گفته بود به دنبال پارچه رفتم و آن را پایین بستة لباس ها یافتم و آن را برای حضرت فرستادم.» (1)

2- عبدالله بن مغیره می گوید: «در حالی که واقفی بودم به حج رفته بودم، وقتی که به مکه رسیدم به دلم (راجع به مذهب واقفی) تردید افتاد. کنار کعبه خودم را به ملتزَم (2) چسباندم و گفتم: بار خدایا تو طلب و خواستة مرا می دانی، مرا به بهترین دین ها ارشاد کن. به دلم افتاد که به حضور حضرت رضا علیه السلام برسم، به مدینه رفتم و به در خانة حضرت شتافتم و به خادم خانه گفتم: به مولایت بگو، یک مرد عراقی به در خانه آمده است. در همان لحظه، صدای امام رضا علیه السلام را از داخل خانه شنیدم که دوبار فرمود: ای عبد الله بن مغیره وارد خانه شو. وارد خانه شدم هنگامی که حضرت به چهرة من نگاه کرد فرمود: خداوند دعایت را به استجابت رسانید و تو را به دین خودش هدایت نمود. گفتم: گواهی می دهم که تو حجت خدا و امین خدا در میان خلقش هستی.» (3)

ص: 54

ص: 55

ص: 56

19.الغیبة، محمّد بن الحسن الطوسی، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی تا.

20.مسند الامام الرضا علیه السلام، عزیز الله عطاردی، مشهد، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام،1406.

21.مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، علی بن اسماعیل اشعری،ترجمه دکتر محسن مؤیدی، تهران، امیر کبیر، دوم، 1362

22.المقالات و الفرق، سعد بن عبد الله ابی خلف الأشعری القمی، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، دوم، 1360.

23.الملل والنحل، محمّد بن عبد الکریم شهرستانی، بیروت، دارالفکر، اوّل، 1419ق.

24.نهضت کلامی در عصر امام رضا علیه السلام، سیدمحمّد مرتضوی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، 1375.

25.مبانی و رویکردهای فلسفی- کلامی در مناظرات امام رضا علیه السلام، حسن رضایی مهر.

26.اندیشه نو، ویژه نامه امام رضا علیه السلام، شماره اوّل آذر 1385، مؤسسه فرهنگی قدس»

ص: 57

ص: 58

گفتگوها و برخوردهای فعلی ما در عصر حاضر باشد شاید عمده ترین مانع در دستیابی به هدفمان در گفتگوها، رعایت نکردن این اصول باشد. امّا با کشف اصول و روش های حاکم بر گفتگوی معصومان به ویژه واکاوی مناظرات امام رضا علیه السلام می توان همان روش را در گفتمان های دینی اجرا کرد در این صورت به یقین می توانیم در معرفی اسلام به جهان موفق تر باشیم.

کلید واژه ها: امام رضا علیه السلام، مناظره، روش شناسی

ص: 59

نما؛ و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن.))

نیک روشن است منظور از «حکمت» روش های محکمی است که به عقل و علم متّکی است همانطور که منظور از «موعظه نیک»اندرزهای معنوی است که جنبه ای عاطفی دارد و احساسات پاک را به سوی حق بر می انگیزاند.

منظور از «مجادله» روش بحث و انتقاد و بررسی رو در رو و ستیز در بحث است، چنین روشی اگر بر اساس انصاف و رعایت حق باشد، در بعضی موارد برای سرِ جا نشاندن مخالفان لجوج لازم است. (1)

بنابراین در فن مناظره باید مناسبات و روحیات مناظره کنندگان را سنجید، و به تناسب هرکسی یکی از این سه روش را به کار گرفت.

ص: 60

اباصلت هروی در این باره می گوید: «من از علی بن موسی الرضا علیه السلام دانشمندتر و عالم تر ندیده ام و هیچ عالمی او را دیدار نکرد مگر اینکه همین را مانند من شهادت داد.» (1)

دونالدسن مستشرق معروف عین مناظرات و سخنان آن حضرت علیه السلام را در کتاب تاریخ خود نقل کرده است و مورخان و محدّثانی هم چون ابوبکر خطیب در تاریخ خود، ثعلبی در تفسیرش، سمعانی در رسالة خود، ابن شهر آشوب در کتاب مناقب، بر فضل و برتری علمی آن حضرت اذعان نموده اند. (2)

امام رضا علیه السلام دارای حضور ذهن، سرعت انتقال، قدرت استدلال و روانی و شیوایی کلام بود، معانی بکر و تازه در هنگام ضرورت بی زحمت اندیشه و بدون سستی در بیان در اختیارش قرار داشت، مباحثات و مناظرات آن حضرت، با ارباب ادیان و دانشمندان و زندیقان که آنان را با دلایل روشن و براهین قاطع محکوم و مغلوب می نمود، دلیل آشکاری بر میزان حضور ذهن و سرعت انتقال آن حضرت است. او در بیان مباحث و اثبات حق، احاطة علمی و شایستگی خویش را نشان می داد و در بین دوست و دشمن، به عالم آل محمّد معروف شده بود. از این رو مشاهده می شود که علما و دانشمندان زمان، از این که در مسایل علمی، با آن حضرت وارد بحث و مناظره شوند، خودداری کرده و بیم داشتند. چنان که در مجلسی که مأمون از بزرگان ادیان مختلف تشکیل داد و از آنها خواست که بی پروا هر چه را اعتقاد دارند، در این مجلس مورد بحث قرار دهند، پس از مناظره آن حضرت با دانشمندن حاضر، سکوت همه جا را فرا گرفت و زبان همگی آنان بند آمد.

مأمون از راه های مختلف سعی داشت که امام رضا علیه السلام را در معرکة مناظرات و مباحثاتی که با سایر فرق و صاحبان ادیان و مذاهب مختلف برپا

ص: 61

می شد، وارد گرداند. وی به همین منظور مجالسی را ترتیب می داد و برجسته ترین دانشمندان زمان و نیز سران زندیقان و اصحاب جدل و مناظره را گرد می آورد، کسانی که سطوت و قدرت علمی آنها بیم انگیز و مغالطه های پیچیده و خصمانه آنها راه را بر دلیل و حجت می بست، ترس آور بود و تشکیکات تند آنها دلیل و برهان را سست می کرد. امّا امام رضا علیه السلام به سبب تمسّک به نیروی عظیم علمی در تمام این مجالس بر طرف مقابل پیروز بود، بدون اینکه آن حضرت خود را وارد مغالطات جدلی کند، -چنان که برخی از مناظره کنندگان برای اینکه بنای حجت خصم را ویران کنند و قوت و استدلال او را از میان ببرند، بدان پناه می بردند،- ولی آن حضرت با بیانی معجزه آسا و روشی روشن و رهگشا و با جدالی احسن به دلایل مطمئن خود در اثبات حق، تکیه می فرمود.

آری مأمون از جاثلیق رئیس اسقف ها و رأس الجالوت دانشمند برجستة یهود، بزرگان صابئین و هیربدان (1) و رئیس و دانشمند هندوها، و نسطاس رومی پزشک و گروهی از متکلمین خواست که با امام رضا علیه السلام به مناظره و مباحثة علمی بپردازند؛ تا با توانمندی که در مغالطه و جدل دارند، راه برهان و استدلال را بر آن حضرت ببندند. او یاسر خادم را نزد امام روانه ساخت و به وسیله او تشکیل جلسه مناظره علمی و تاریخ انعقاد آن را به آگاهی امام علیه السلام رسانید و از آن حضرت خواست تا در جلسه حضور یابد. اینجا بود که نوفلی به امام هشدار می دهد و از قدرت و توانمندی مناظره کنندگان خبر می دهد، ولی امام با اطمینان خاطر کامل می فرمایند: هنگامی که مأمون استدلال مرا با توراتیان به تورات آنها و با انجیلیان به انجیل آنها و با زبوریان به زبور آنها و با هیربدها به پارسی و با رومیان به رومی و با فرقه های مختلف

ص: 62

به زبان هریک بشنود و ببیند که زبان همة این ها بند آمد، خواهد دانست او در خور این نیست که در این راه گام بردارد، و در این موقع است که پشیمانی او را در برمی گیرد. (1)

هدف از ترتیب این گونه مجالس آن بود که امام از پاسخ عاجز ماند و بدین وسیله نادرستی یکی از ادعاهای اساسی اش بر مردم روشن گردد. آری امام رضا علیه السلام مانند سایر امامان، داشتن علوم و معارف پیغمبر صلی الله علیه و آله را که شرط اساسی امامت است، مدعی بود. بنابراین، اگر مأمون موفق می شد که کذب این ادعا را ثابت کند با انهدام مذهب شیعه مشکل خود را به کلی حل کرده بود. (2)

ص: 63

خدایی معتقد نبودند، از روش عقلی و استدلال بهره می جستند. همین طور با اهل کتاب از طریق استدلال عقلی و بر اساس مشترکات دینی به رفع اشکالات و به اثبات حقانیت اسلام می پرداختند، زیرا بدون تعقل نمی توان تناقضات بین ادیان را رفع کرد.

امّا بیش از همه در مناظره با عمران صابئی، امام علیه السلام با استدلال های عقلی تمام راه های گریز را بر او بست و او را تسلیم نمود. علاّمه محمّد تقی جعفری، می فرماید: «مناظرة عمران صابئی حاوی مهم ترین و مبهم ترین سئوال های حکمت دربارة عقل متعالی است که عقول محققان را هنگام تفکر در آن، خسته می کند.» (1)

روش عقلی و استدلال در مناظرات علمی و حتی گفتگوی بین الادیانی، روشی ویژه است که ما نیز می توانیم با استفاده از آسان تر به نتیجه برسیم. باید دانست که با توجه به حجیت عقل در همة ادیان، بهره جویی از این روش ما را در رسیدن به نتیجه ای واحد، یاری می رساند.

ص: 64

بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ که جزء خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم؛ و بعضی از ما، بعض دیگر را- غیر از خدای یگانه- به خدایی نپذیرد...))

تأکید بر اصول مشترک، در نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سران ادیان نیز دیده می شود.

امام رضا علیه السلام هم در مناظراتشان بر این نکته توجه داشته اند؛ همچنان که در مناظره با اهل کتاب مباحثی چون توحید، پیامبران الهی و نزول کتاب های آسمانی مطرح می شد و با استناد به همین امور، حقانیت آن اثبات می گردید.

امروزه این امر از ضروریات گفتگو بین ادیان است و بهترین راهِ معرفی اسلام می باشد. (1)

ص: 65

بلاغت بودند، خطبه ها و مناظره های آن حضرت نمایانگر آن است. (1)

ص: 66

چون آن را دلیل حقانیت خود قرار می دهد سپس رو به سلیمان کرد و گفت: ادامه بده، ای سلیمان...» (1)

گفتگو میان امام و سلیمان مروزی هم چنان با پاسخ های آرام بخش آن حضرت ادامه پیدا می کند.

شیوه ای را که امام در این بحث و گفتگو به کار برده است، بی شک نکته ای جالب در فن مناظره به شمار می رود. روش آن حضرت این است که پس از پاسخ دادن به خصم، راه جواب را بر او نمی بندد، بلکه او را در طریق بحث و گفتگو آزاد می گذارد تا در راهی که هست پیش رود و به جایی برسد که دیگر راه را در برابر خویش بسته و حرکت در آن را ناممکن می بیند، در این هنگام ناگزیر به راهی که امام می خواهد او بدان رهنمون شود، باز می گردد و این پس از آن خواهد بود که مطلب را پذیرفته و بدان تن داده باشد. (2)

علاوه بر این امام هیچ گاه قصد محکوم کردن و کوبیدن نداشت. بلکه هدفش صرفاً تعلیم و هدایت به حق بود. از این رو در مناظره با عمران گه گاهی به او می فرمود: «آیا مطلب را فهمیدی؟» یا می گفت: «آقای من، توضیح بیشتری بدهید.» (3) در عین حال آن حضرت ضوابط خاص یک مباحثه و مناظرة جدی و محکم را رعایت می-نمود؛ برای مثال در مواردی که طرف مقابل به مسئله ای اقرار می کرد، ایشان به افراد می فرمود: «شاهد باشید که به این مسئله اقرار کرد.» (4)

هم چنین با نگاهی به مناظرات امام رضا علیه السلام روشن می شود که آن

ص: 67

حضرت همواره ادب و اخلاق اسلامی را رعایت می کردند. ایشان به دور از نگاه متعصبانة دینی و نژادی، بر احترام به دیگران و پرهیز از کاربرد الفاظ ناپسند و تهمت تأکید می کردند. و با الفاظ محترمانه ارتباط برقرار می کردند و می کوشیدند در گفتگوها فضای دوستی را حاکم کنند.

ص: 68

روشن است که منطق و هدف امام از بحث ها و مناظره ها، تبیین و اجرای تعالیم الهی بود. (1)

ص: 69

در این هنگام امام به دو تصویر شیر روی پرده اشاره فرمود: «این فاجر را دریابید!»

شیرها ناگهان زنده شده، حمله آوردند و او را پاره پاره کردند و گوشت و استخوان او را چنان خوردند که اثری از او باقی نماند.» (1)

در مناظره و گفتگویی که بین آن حضرت و ابواسماعیل سندی رخ داد؛ ابواسماعیل چون عربی نمی دانست در ابتدا به زبان سندی با ایشان احوال پرسی می کند، امام هم به زبان سندی جواب می دهد سپس با زبان سندی با وی به گفتگو می نشیند. در آخر مناظره ابواسماعیل به ایشان می گوید من عربی نمی دانم از خداوند بخواهید آن را به من الهام کند تا با اهل آن با زبان خودشان گفتگو کنم. در این هنگام حضرت رضا علیه السلام دست خودشان را بر لب های ابواسماعیل کشیدند و او زبان عربی را یاد گرفت. (2)

ص: 70

از طبیعت اشیاء در عالم سئوال می کند که امام علیه السلام همة را جواب می دهد. (1)

در مناظره با عمرو بن هذاب هم که منکر علم امام به تمام زبان ها بود، مجلسی تشکیل دادند که در آن هندو زبان، رومی، فارسی و ترک زبان بودند، امام علیه السلام با هر یک از آنها با زبان خودشان به گفتگو نشست. خود ایشان می فرمود: «من حجت خدا در میان مردمم و خدای به هنگامی که صحبت می کند با هر قومی به همان زبان سخن می گوید.» (2)

ص: 71

ص: 72

خود آنان بحث می کنم تا مأمون بفهمد که خلافت را به ناحق غصب کرده است. (1)

آشنایی و تسلط کامل بر منابع دینی طرف مناظره نیز یکی دیگر از روش های موفق در گفتگوست که ما این را در مناظرات امام رضا علیه السلام شاهد هستیم. آن حضرت در مناظره با جاثلیق از او می پرسد: «آیا یوحنّای دیلمی را قبول دارد یا نه؟»

او یوحنّا را محبوب ترین مردم در نزد عیسی علیه السلام معرفی می کند. پس از آن امام با ذکر عبارتی از انجیل یوحنا (2)، نسطاس رومی و رأس الجالوت یهودی را بر وجود چنین مطلبی در انجیل شاهد می گیرد و با این کار بیان خود را محکم تر می سازد و از جاثلیق اقرار و اعتراف می گیرد که چنین عبارتی در انجیل موجود است. (3)

در این مناظره امام با خواندن سفر سوم عهدین، طرح بحث تعداد حواریون، نحوة نگارش اناجیل، خواندن کتاب اشعیا، این که فقط یوحنا حضرت عیسی را خدا می داند و سه انجیل دیگر او را انسان می دانند. ادعای خودشان را اثبات می کنند و خود جاثلیق نیز می پذیرد که مانند امام بر آن امور مسلط نیست.

در مناظره با رأس الجالوت هم موقعی که رأس الجالوت دربارة پیامبر صلی الله علیه و آله، از امام شاهد خواست، امام این آیه از تورات را خواندند که

ص: 73

می گوید: «نور از جانب کوه طور سینا (1) آمد و برای مردم از جانب کوه ساعیر (2) درخشید و از کوه فاران (3) برای ما آشکار شد. (4)

جالب این است که خود وی تفسیر این آیه را نمی دانست و از امام خواست تا آن را برایش روشن کند؛ امام فرمود: جملة «نور از کوه سینا آمد» مربوط به وحی خدای تبارک است در کوه سینا به موسی. جملة «می درخشد برای مردم از کوه ساعیر» این کوه، کوهی بود که خدای تعالی در آن به عیسی وحی فرستاد» امّا جملة از کوه فاران برای ما آشکار می شود. فاران یکی از کوه های مکه است که بین آن و ما یک یا دو روز راه است. (5)

نکتة جالبی که در این مناظره است این است، آنچه را که امام می فرمود طرف های مناظره تصدیق می کردند و این باید امروزه الگویی برای گفتگوهای بین ادیانی باشد که با اطلاعات کافی با یکدیگر گفتگو کنیم و بر داده ها و اطلاعات ناقصی که از منابع غیر معتبر بدست می آید، اکتفا نکنیم.

علاوه بر اینها احترام و قبول انبیای گذشته موردی است که در لابه لای مناظرات آن حضرت به چشم می خورد و ایشان این کار را برای تألیف

ص: 74

قلوب انجام نمی دادند. بلکه واقعاً به انبیای گذشته ایمان داشتند؛ چرا که این اصلی برگرفته از قرآن است.

در مناظرة ایشان با جاثلیق می بینیم که جاثلیق اوّلین سئوالی که می پرسد در مورد نبوت عیسی علیه السلام است.

وی می گوید: «آیا آن را قبول داری؟ امام فرمود: من به نبوت عیسی و کتاب او و آنچه را که به امت خود بشارت داده و حواریون به آن اعتراف کرده اند، اقرار می کنم ولی نبوت و پیغمبری هر عیسایی را که به نبوت محمد علیه السلام و به کتاب او اقرار نکرده و امت خود را بدان بشارت و مژده نداده باشد، قبول ندارم. (1)

ص: 75

دارد، هر سؤالی را که می خواهد بدون هیچ خجالتی مطرح کند. (1)

همچنین در جلسه ای که در آنجا فقها و اهل کلام از فرقه های مختلف حضور داشتند مناظره ای بین آن حضرت علیه السلام و مأمون انجام می شود. مأمون می گوید: «ای ابوالحسن! به من خبر رسیده که گروهی در حق شما غلو کرده و از حد تجاوز نموده اند.»

حضرت فرمودند: «پدرم موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد، از پدرش محمّد بن علی از پدرش علی بن ابی طالب روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مرا بالاتر از حقم نبرید؛ زیرا خدای تبارک و تعالی فرمود: برای هیچ بشری سزاوار نیست که خداوند، کتاب آسمانی و حکم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگوید: غیر از خدای مرا پرستش کنید...» (2)

با بررسی شیوه و روند این مناظره می توان نکات زیر را از آن استنتاج کرد:

- شخص متکلم و فقیه باید خودش را در معرض اجتماع قرار دهد تا در صورت پدید آمدن شبهه به آن پاسخ دهد.

- نباید فریفتة تندروی و بزرگ نمایی پیروان خود شویم. (3)

ص: 76

سخن علمی می گفت و استدلال درستی داشت، ضمن تأیید آن، او را تشویق و ترغیب می کرد. از این برتر گاه به انصاف وی نیز اقرار می کرد. یعنی می فرمود: انصاف به خرج دادی. (1)

ص: 77

از متفکران قرار دارد.

رویه امام رضا علیه السلام در مناظراتش این نیست که اعتقادات اسلام را برای طرف مقابل حق بالقوه فرض کند. در واقع امام علیه السلام در مناظرات به دنبال برتری جوئی نبودند و با استفاده از عنصر عقل و منطق به اثبات حقانیت اعتقادات اسلامی می پردازند.

این مناظره ها نیروهای ضد اسلام را ساکت کرد و به روشنی توانایی امام علیه السلام را بر علومی که خدا به او اعطا فرموده نشان داد. همچنین درستی عقیدة شیعه را در این باره که خدا به امام توانایی علمی بخشیده، به اثبات رسانید. از طرفی روشن شد که امامان نه تنها در زمینه ی علوم شرعی، بلکه در همه ی علوم، عالم-ترین مردم آن جامعه بوده اند.

امروزه ما شاهد ایجاد اغتشاش فکری توسط رسانه های جمعی و ارتباطی وابسته به دولت های غرب هستیم که در فکر مردم هم بی اثر نیست. شبهاتی که به وسیله آنان تزریق می شود، بیش و کم اثر گذاشته است، بنابراین ما ناگزیر به اثبات عقلانی داشته های اعتقادی خود هستیم، لذا بهره مندی از همان شیوه ای که امام رضا علیه السلام در مقابلة فکری با ادیان دیگر به کار بردند و یا در مقابل زنادقه و سایرین بهره جستند، می تواند به ما کمک کند تا معیارهای تفکر و تعقل ضابطه مند را در جهان امروز بسط دهیم و اگر تسلیم آنان شویم و تعصب گونه برخورد کنیم، ره به جایی نخواهیم برد.

ص: 78

ص: 79

17.عماد زاده، حسین، زندگی حضرت امام رضا علیه السلام، تهران، اقبال، 1335.

18.قائمی، علی، در مکتب عالم آل محمّد«علی بن موسی الرضا علیه السلام »، تهران، امیری، 1378.

19.قرشی، محمّد باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، ترجمه ی سیدمحمّد صالحی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1382.

20.قلندری بردسیری، حمید، هشتمین امام علیه السلام، قم، نشر فراگفت، 1381.

21.مجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، تهران، آخوندی، 1376ق.

22.محمدی اشتهاردی، محمد، صد و یک مناظره ی جالب و خواندنی، قم، علاّمه، 1372.

23.محمدیان، بهرام، دائره المعارف کتاب مقدس، تهران، روز نو، 1380.

24.مغنیه، جواد، شخصیت حضرت رضا علیه السلام و موسی الکاظم علیه السلام، ترجمه سیدجعفر غضبان، تهران، اردیبهشت، 1379ق.

25.نجفی، عبدالحمید شمس الدین، مناظرات ستاره هشتم ولایت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام، مشهد، خراسان- مشهد، 1352.

26.هستینگ، جیمز، قاموس کتاب مقدس، ترجمه جیمز هاکس و اسماعیل صدیقی نوذری، تهران، اساطیر، 1377.

ص: 80

ص: 81

ص: 82

ص: 83

ذمه و توصیه به عاملانش در پرهیز از ظلم و ستم نسبت به ایشان, یکی از عوامل توجه به تشیع در این سرزمین است.

قیام مختار بن ابوعبید ثقفی، بر علیه حکومت بنی امیه، برای اوّلین با ارتباط و همسویی ایرانیان با تشیع را, به صورت نسبتاً گسترده, فراهم آورد.

تعداد موالی (ایرانیان) در میان لشکریان مختار چنان چشم گیر بود که برخی آن قیام را جنبشی علیه اعراب به شمار آورده اند.

رمز موفقیت مختار این بود که نیازهای ایرانیان را دریافت و در ارتقاء منزلت اجتماعی غیر عرب کوشید.

بنابراین قیام مختار در روند رشد کمی و کیفی دین اسلام, در ایران مرحله ای مهم شمرده می شود. (1)

در این بین نباید از قیام یحیی بن زید نیز چشم پوشید. (2)

شهرهای قم، (3) کاشان، (4) آوه و خراسان از مناطقی به شمار می روند که تشیع را تا قرن سوم پذیرفته و وجود شیعیانی در این شهرها گزارش شده است.

ص: 84

تلاش در این حرکت اجباری بر این بود که حضرت به عنوان امام معصوم و بزرگ شیعیان شناخته نشوند. مأمون به گونه ای سفر حضرت را از دور مدیریت می نمود که بُعد رهبری معنوی و امامت امام مخفی بماند. امّا امام علیه السلام این تحدید را به فرصت تبدیل نمود و از آن به بهترین شیوه در مسیر کسترش فرهنگ اسلام ناب بهره جست.

«رجاء بن ابی ضحاک» که مأمور آوردن امام به مرو بود، در مورد اتفاقات و حوادث طول سفر، این گونه می گوید:

«مأمون مرا فرستاد که علی بن موسی الرضا علیه السلام را از مدینه به نزد او حاضر کنم. و مرا امر کرد که او را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم و از راه قم نیاورم. و امر کرد که شب و روز مواظب او باشم تا او را وارد خراسان سازم.

پس من از مدینه تا مرو با او بودم و به خدا سوگند، که من مردی پرهیزکارتر از او در نزد خدا و کثیر الذکرتر در جمیع اوقات خود از او و ترسنده تر از خدا از او ندیدم. چون صبح می شد نماز صبح می خواند... پس از آن روی به مردم می کرد و ایشان را حدیث و موعظه می فرمود تا نزدیک زوال. پس از آن تجدید وضو کرده و به مصلای خود بازمی گشت...

او در هیچ شهری فرود نمی آمد مگر آنکه مردم روی به آن جانب می آوردند و معالم دین خود را از او پرسش می کردند. پس جواب می داد و بسیار حدیث می کرد از پدرش از پدرانش از علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله .» (1)

ص: 85

نیشابور یکی از پرجمعیت ترین اجتماعات صورت گرفت و حدیث «سلسله الذهب» توسط امام رضا علیه السلام نقل شد و امامت به عنوان اصلی پس از توحید طرح گردید. و این در حقیقت گسترش فکر و مبانی شیعه بود.

«محمّد بن موسی بن متوکل، با سند از اسحاق بن راهویه روایت کرد که گفت: زمانی که علی بن موسی علیه السلام به نیشابور، تصمیم ترک نیشابور را به سوی مأمون داشت، محدّثینی که در این دیار بودند همه سر راه او آمده، گفتند: یا ابن رسول اللَّه! از میان ما میروی و ما را به حدیثی از احادیث جدّت رسول خدا صلی الله علیه و آله که از آن بهرمند نمی سازی؟- این در حالی بود که آن حضرت در عماری نشسته بود- سر خویش از عماری بیرون آورد و فرمود: شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که گفت: شنیدم از پدرم جعفر بن محمّد که گفت: شنیدم از پدرم محمّد بن علی که گفت: شنیدم از پدرم علی بن الحسین که گفت: شنیدم از پدرم حسین بن علی که گفت: شنیدم از پدرم امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیهم السلام که گفت: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: شنیدم از جبرئیل که می گفت: شنیدم خداوند عزّ و جلّ فرمود: کلمة «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» حصار و قلعه من است، پس هر که به قلعه من داخل گردد از عذاب من ایمن خواهد بود، ابن راهویه گوید: هنگامی که عماری حرکت کرد آن جناب به آواز بلند فرمود: این شروطی دارد، و من، خود از جمله شروط آن هستم.» (1)

ص: 86

ص: 87

ص: 88

«امام اموال خود را در روز عرفه میان مردم قسمت کرد و در برابر اعتراض فضل بن سهل که آن را زیان خوانده بود، امام آن را غنیمت دانست.» (1)

ص: 89

ص: 90

اقامت و سپس به قم آمدند؛ «ابوالقاسم» بود که جدّ ابوالقاسم رازی است. عیسی بن احمد به ری رفت و آنجا را وطن خویش قرار داد.

اوّل کسی که از سادات حسینی به قم آمد، ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمّد بن اسماعیل بن جعفر صادق علیه السلام بود.

حضرت «فاطمه معصومه علیها السلام از سادات حسینی و فرزندان امام «موسی بن جعفر علیه السلام » است، که با تعدادی از خاندان و وابستگان به قم آمدند.

از سادات رضوی که به سال 256 قمری، از کوفه به قم آمد، ابوجعفر موسی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر علیه السلام بود.

ازسادات موسوی، ابوعبد الله حسین بن احمد موسوی که جدّ او ابوعبد الله اسحق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بود، به همراه دیگر اعراب به قم آمد.

ابوعلی احمد فرزند ابوعبد الله حسین از قم به آوه رفته و در آنجا خانواده ای تشکیل داد. جعفر دیباج در زمان مأمون به جرجان آمده و در آنجا وفات یافت. ابوالفضل حسین برادر ابوحسن علی بن دینوری و جدّ سادات اشراف دینور است، که به بلاد دیلم رفت.

درعهد معتصم عباسی(218- 227ق)، محمّد بن قاسم، از نوادگان امام حسین علیه السلام، در طالقان بر علیه خلیفه قیام کرد.

در حکومت متوکل عباسی، حسن بن زید حسینی در طبرستان و دیلم حضور داشت. و در همین ایام، محمّد بن محمّد بن جعفر که از سادات حسینی و از نسل عمر بن علی بن الحسین علیه السلام بود، را در نیشابور به زندانش انداختند. (1)

در ایام مستعین عباسی، ابوالحسین یحیی بن عمر بن حسین بر ضد

ص: 91

دستگاه خلافت در خراسان قیام کرد.

جعفر بن محمّد حسینی در ری به قتل رسید.

ابراهیم بن محمد، از نسل ابوالفضل العباس و حسین بن محمّد حسنی در قزوین به قتل رسید.

احمد بن محمّد حسینی در عهد خلافت معتمد به نیشابور تبعید شد.

در عهد معتضد، محمّد بن زید بن محمّد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن علیه السلام، معروف به «داعی» و «صاحب طبرستان» قیام کرد. و سرانجام در دروازه گرگان جنگی در گرفت و محمّد بن زید در این جنگ به خاک و خون غلطید. هنوز رمقی در بدن داشت که او را از میدان جنگ به گرگان برده و در آنجا درگذشت.

حسین بن علی بن محمّد بن علی بن اسماعیل بن جعفر علیه السلام در تفلیس که از شهرهای ارمینه است به دست قومی،معروف به صفار، کشته شد.

حسن بن عیسی حسینی در گرگان به دست خجستانی کشته شد. (1)

ص: 92

او جان سالم از معرکه به در برده و به یکی از ولایت های خراسان که اهالی آنجا دعوتش کرده بودند، رفت.

حاکم برای پیدا کردن مکان مخفی او جایزه ای گرانبها معین نمود. در نتیجه برای به دست آوردن این جایزه، افرادی محل او را گزارش دادند.

وی پس از دستگیری و تحمل شکنجه هایی، به واسطه کمک تعدادی از یاران خویش از کام مرگ فرار کرد. (1)

بنابراین، اوضاع شیعیان ایران با ورود حضرت تغییر یافت و آثار و ابنیه های تاریخی و قدمگاه های به جا مانده از زمان ایشان، مهاجرات سادات علوی به ویژه حضرت معصومه علیها السلام به ایران و قیام برخی از سادات شواهدی است بر گسترش و نفوذ تشیع بعد از امام هشتم علیه السلام ایران.

ص: 93

ص: 94

21.دینوری، احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، چ چهارم، 1371ش.

22.رضا علیه السلام، موسی بن علی، مسند الإمام الرضا علیه السلام، با تحقیق عزیز الله عطاردی، مشهد، آستان قدس، چاپ: اوّل 1406 ق.

23.زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین،1990م.

24.شهرستانی، ابوالفتح محمّد بن احمد، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفه، 1378ق.

25.طبرسی، امین الاسلام، اعلام الوری، ترجمه عزیز الله عطاردی، تهران، اسلامیه، 1390 ق.

26.________، احتجاج، ترجمه احمد غفاری مازندرانی، تهران، مرتضوی، بی تا.

27.________، احتجاج، ترجمه بهراد جعفری، تهران، اسلامیه، 1380.

28.طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375ش.

29.عطاردی، عزیز الله، اخبار و آثار حضرت امام رضا علیه السلام ، تهران، انتشارات کتابخانه صدر، 1397 ق.

30.قزوینی رازی عبدالجلیل، النقض، مصصح جلال الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، بی تا.

31.قزوینی، زکریا بن محمّد بن محمود،آثار البلاد و اخبار العباد، تهران، امیر کبیر،چاپ اوّل،1373.

32.قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تحقیق سیدجلال الدین تهرانی، تهران، توس، 1361ش.

33.کلینی(ره)، اصول کافی، ترجمه محمّد باقرکمره ای، قم، اسوه،چاپ سوم

34.________، ترجمه سیدجواد مصطفوی، تهران، اسلامیه،چاپ: اوّل، بی تا.

35.گیرشمن، رومان، ایران از آغاز تا اسلام، مترجم محمّد معین، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.

36.مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار، ترجمه موسی خسروی، تهران، اسلامیه، 1364.

37.مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ پنجم، 1374ش.

38.مقدسی، مطهر بن طاهر، البداء و التاریخ، ترجمه محمّد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، چ اوّل، 1374ش.

39.مقدسی، محمّد بن أحمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، چ اوّل، 1361ش.

40.نعمان، محمد بن محمد(شیخ مفید)، الارشاد، ترجمه محمّد باقر ساعدی خراسانی، تهران، اسلامیه، 1376ش.

ص: 95

ص: 96

ص: 97

ص: 98

ص: 99

ص: 100

2.هنجاری (تاکید بر روش و قاعده)،

3.تاریخی،

4.روانشناختی،

5.ساختی،

6.تکوینی یا ژنتیک. (1)

دایره المعارف بین المللی علوم اجتماعی نیز سه دسته از تعاریف را ارائه می کند:

1.تعریف های مبتنی بر سازمانها و نهادهای فرهنگی،

2.تعریف های مبتنی بر الگوی رفتاری،

3.تعریف های مبتنی بر ساخت اجتماعی.

دسته بندیهای دیگری از تعاریف فرهنگ وجود دارد. (2)

تعریف های توصیفی یا تشریحی به دنبال توصیف فرهنگ و مشخص کردن نهادها و عناصر تشکیل دهنده فرهنگ هستند. تعریف های نمادگرایانه فرهنگ را کلیتی می دانند که از طریق نمادهای متجلی در جامعه شناخته می شوند وتعریف های نمادگرایانه ساخت گرا، بین نهاد و ساختار جامعه ارتباط ناگسستنی برقرار می کنند.

امّا وسیع ترین تعریفی که در حوزة بین المللی دربارة فرهنگ ارائه شده است، عبارتست از اینکه: فرهنگ کلیتی است ترکیب یافته از خصوصیات متفاوت روحی، مادی، فکری و احساسی که شاخصة یک جامعه یا گروه است. فرهنگ نه فقط هنرها و نوشتارها بلکه حالات زندگی، حقوق بنیادی انسان، نظامهای ارزشی، سنتها و باورها را در بر می گیرد. فرهنگ به انسان امکان عکس العمل نشان دادن در مقابل خود را می دهد. فرهنگ است که

ص: 101

ما را به طور مشخص انسان قرار می دهد. حیات عقلانی، قضاوت نقادانه و احساس تعهد اخلاقی به ما می بخشد، از طریق فرهنگ است که ما ارزش ها را تشخیص می دهیم و انتخاب می کنیم. از طریق فرهنگ است که انسان خود را بیان می کند و از خود آگاه می شود، ضعف های خود را می پذیرد، از موفقیت های خود می پرسد، به ابزارهای جدید دست می یابد و کارهای جدید خلق می کند که از طریق آنها محدودیت های خود را مرتفع سازد.

این بیان، یکی از کامل ترین تعریف ها و تبیین هایی است که از مفهوم فرهنگ شده است. در این بیان، در درجة نخست فرهنگ به معنی وجه مشخصه و خصوصیت متفاوت یک جامعه به ویژه به لحاظ روحی و رفتاری است. بنابراین فرهنگ آن خصوصیتی است که یک جامعه را از دیگری متمایز می کند. در درجة دوم عناصر فرهنگ مشخص شده اند: هنر، ادبیات، خصوصیات رفتاری عمومی، ارزشها، باورها و حقوق اساسی پذیرفته شده در هر جامعه عناصر اصلی فرهنگ از این دیدگاه هستند.

وجود متفاوت این عناصر در هر جامعه موجب تمایز و تشخص آن جامعه در مقابل دیگران می شود و به عبارت دیگر به آن جامعه هویت می بخشد و فرهنگ سازنده اصلی هویت یک جامعه است و این فرهنگ است که خصوصیات متفاوت جامعه را تشکیل می دهد.

ص: 102

است فعل دینی یا عقیدتی آن چنان واقع شود. مانند آداب دعا و آداب ملاقات با دوستان. به تعبیر دیگر، ادب ظرافت فعل است. امّا معنای آداب جمع ادب و در لغت به مفهوم قاعده ها، روش ها، سنت ها و رسم های رایج در فرهنگ هر جماعت و قومی است.

حال مقصود از فرهنگ و ادب زیارت در اینجا، بیان ساختارهایی نیکو، زیبا و شایسته از ویژگیهای رفتاری، اخلاقیات و آداب است که هر زائر برای رفتن به زیارت حرم مطهر امام رضا علیه السلام نیازمند دارا بودن یا مراعات این خلقیات و آداب می باشد که با رعایت آن بتواند خود را در زلال جاری، بایسته های عرفانی و اخلاقی«زیارت» شستشو دهد و با عشق و پاکی تن و نفس قدم به آن مکان بگذارد تا آنگاه زیارت حقیقی برای وی محقق گردد.

ص: 103

در اصطلاح دینی، «زیارت، تمایلی است که افزون بر میل و حرکت حسی، قلب هم گرایش جدی پیدا کرده است و نسبت به مزور هم با اکرام و تعظیم قلبی و انس روحی همراه باشد. (1) و این معنا در مرتبه برین و کامل خود همانا اقبال قلبی، روحی، فکری، اخلاقی و عملی نسبت به مزور را با خود دارد. به تعبیری دیگر، زیارت «ارتباط ملکوتی با کامل ترین انسان هاست که عظمت و قدرتشان به اذن خداوند متعال تمام هستی را فرا گرفته است.» (2)

ص: 104

در زمین سیر و سفر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود؟ بیشتر آنها مشرک بودند!». (1)

ما اگر بخواهیم به وسعت دامنة خداپرستی و یا شرک پی ببریم باید مسافرت کنیم، از فرهنگ ملل مختلف آگاهی یابیم تا بتوانیم راجع به عقاید حق یا باطل آنان قضاوت کنیم. ما اگر از دنیای پیرامون خود با خبر نباشیم چگونه می توانیم راجع به آنها اظهار نظر کنیم؟!

بر اساس گزارشهای تاریخی همة مسلمانان از شیعه و سنی به سفرهای زیاتی می رفته اند. این سیرة عملی بزرگترین حجت بر جواز و استحباب قصد سفر برای زیارت است. مسلمانان به زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله مشرف می شدند، حتی خود پیامبر صلی الله علیه و آله از شهر خارج می شد و برای زیارت به سوی مزار مادر خود مسافرت می نمود. (2) عده ای هم عایشه را مشاهده کرده بودند که به زیارت قبر برادر خود عبدالرحمان می رفت. وی در جواب افرادی که به او اعتراض کردند، گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به این امر دستور داده است. (3)

این امر ادامه داشت تا اینکه در قرن هشتم، ابن تیمیه حکم به تحریم سفرهای زیارتی نمود.

این تحریم در اسلام سابقه ای نداشت حتی اگر نهیی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز بعد از نزول سوره تکاثر باشد اشاره به زیارت قبور برای تفاخر است. از جمله عادات زشت زمان جاهلیت افتخار به نیاکان خود بود، حتی اقدام به شمارش قبور می کردند. مفسرین ذیل آیة «الهاکم التکاثر حتی زرتم المقابر» آورده اند: در این آیات نخست ملامت نموده می فرماید: «تفاخر و مباهات بر یکدیگر شما را از خدا و قیامت به خود مشغول داشت، تا آنجایی که به

ص: 105

زیارت و دیدار قبرها رفتید و قبور مردگان خود را برشمردید.» (1)

بنابراین چون چنین سابقة زشتی در میان اقوام عرب وجود داشته و آنها دارای چنین روش نامناسبی بوده اند، رسول خدا آنان را از زیارت قبور منع کرده بود. امّا بعداً دید که جامعه رو به تربیت است و آثار سوء زمان جاهلیت از بین رفته، امر به زیارت کرده که اقل مراتب امر مباح بودن است. (2)

پس زیارت قبور در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله کاملا مباح بوده است. چون معنای امر بعد از نهی، حداقل اباحة عمل خواهد بود. به خاطر این که امر لاحق موجب نسخ نهی سابق می گردد، به همین لحاظ اقوال فقهای اهل سنت در این مساله مختلف شده و بین حرمت مطلق، وجوب مطلق و اباحة موکّد دور می زند. (3)

ص: 106

دست دهد این وجودها را نزدم شفیع قرار ده و به وسیلة آنان طلب حاجت نما و من سوگند یادکرده ام هر که ایشان را در درگاه من شفیع خود قرار دهد و به وسیلة آنان نیاز خود را مطرح کند، در خواستش را اجابت کرده و شفاعت آنان را بپذیرم. (1)

رسیدن به مقامات معنوی و کمالات ملکوتی، بدون دوستی اوّلیای الهی امکان پذیر نمی باشد و پذیرش اعمال هر مسلمان در گرو محبت و ولایت اهل بیت خواهد بود؛ به قول مولوی:

هر که خواهد همنشینی با خدا او نشیند در کنار اوّلیا

پس زیارت یکی از بهترین راه های ارتباط با پیشوایان معصوم است که موجب جلب معنویت خواهد شد و مکان های زیارتی، پناهگاه امنی برای بندگانی هستند که می خواهند به درگاه حق تعالی استغفار کنند، تضرع نمایند و میثاق خویش را با خدای خویش تجدید کنند، قلب زائر همچون چراغی با یک منبع تولید کنندة انرژی، چنان ارتباط برقرار می کند که نوعی انس معنوی با بوستان ملکوتی در خود احساس کرده و بدین گونه از تاریکی های گناه، فاصله می گیرد و صفحة دل را برای تابش نور حق مهیا می کند، در اخلاق و رفتار خود تجدید نظر کرده، محاسباتی در زندگی خود انجام می دهد و موازین شرع مقدس را بیش از گذشته رعایت می کند. به واقع چه مکانی بهتر از این فضاهاست که در آنها آدمی متوجه آخرت می گردد، به خود می آید، پوسته های غفلت و نسیان را دور می ریزد و خود را برای اعمال صالح و تقویت ایمان و پارسایی آماده تر می بیند. (2)

در بارگهت به صد امید آمده ام با موی سیه رفته سپید آمده ام

ص: 107

ص: 108

خانة خدا سلامت روانی بهتری داشته اند. نتایج این پژوهش نشان داد که زیارت باعث بهبود سلامت روانی افراد شده و این یافته با نتایج یافته های موریس(1983)، سن و نیتراب(1995) نیز همخوانی دارد. یعنی زیارت اماکن مقدسه و شخصیت های معنوی باعث کاهش اضطراب و افسردگی و افزایش سلامت روانی و بهبود عملکرد اجتماعی افراد شده است.

بر اساس این پژوهش، به جز علایم جسمانی، زیارت در کاهش اضطراب، افسردگی و سازگاری اجتماعی تاثیر مثبتی دارد. یعنی زیارت دینی باعث بهبود علایم افسردگی، اضطراب و سازگاری اجتماعی افراد شده است.

ص: 109

آغاز شود و اخلاق زیارت را در طول مدت زیارت رعایت نماید. چراکه هر سفری با سختی های همراه است، اگر انسان اخلاق خود را کنترل ننماید و رفتاری ناشایست را پیشة کند و باعث آزار دیگران گردد، نه تنها حال معنوی خویش، بلکه حالات روحی و روانی و معنوی دیگران را نیز آشفته خواهد ساخت.

ص: 110

- به جا آوردن حق برادری: یکی دیگر از مهمترین اصول فرهنگی زیارت رضوی، به جا آوردن حق برادری است؛ به این معنا که گاه جویای احوال همنوعان خویش شویم، هرچند آنها نیاز به کمک ما نداشته باشند. حال اگر در همراهی ما کسانی هستند که احساس می کنیم از نظر مادی، جسمی و... به کمک نیاز دارند بدون اظهار و در خواست از سوی آنان به سمت آنها رفته و تا حدّ امکان آنها را یاری نماییم.

- پرهیز از بخل و تنگ نظری: بر زائر حرم مطهر رضوی، لازم است در بذل و بخشش نسبت به دوستان و همراهان خویش پیش دستی نماید و به هیچ وجه نسبت به آنان بخل و تنگ نظری نورزد.

- گذشت و صبوری: در حین سفر ممکن است، اتفاقاتی پیش آید که منجر به اختلافاتی هرچند جزیی شود، پس انسان باید در چنین شرایطی، گذشت و صبر داشته باشد و سعی نماید که اختلافات را نادیده گرفته و نیز در صدد برطرف نمودن آن مشکلات برآید.

- دوری از محرمات و کتمان عیوب: شایسته است زائر حرم رضوی در طول سفر و حتی پس از آن از انجام هرگونه کار حرام پرهیز نماید تا شیرینی سفر معنوی را با تمام وجود درک نماید و اگر در طول سفر از همسفر خود، عیبی را مشاهده نمود پس از جدا شدن از وی هرگز آن عیب را برای کسی یا در جایی نقل ننماید.

ص: 111

آمادگی روحی است؛ بدین معنا که یک زائر معتقد و مومن، به هنگام توجه به پروردگار و پیامبر و ائمه باید شرایط روحی و جسمی مطلوبی را برای خویش ایجاد کند تا بدین وسیله بتواند با خدای خویش به نیایش و راز و نیاز بپردازد. لذا باید پیش از پیرایش ظاهری، روح خود را برای ملاقات روحانی با این معدن معنویت و روحانی آماده نماید تا طعم لذت بخش آن را نیز بچشد.

زیارت در حریم دوست بودن زیارت عاشقی را آزمودن

زیارت، محبت را ستودن زیارت آشنای عشق بودن

زیارت فصل دل را وصل کردن صفا دادن به قلب و گریه کردن

نیت خالصانه و انگیزة الهی: زیارت باید به نظر استقلالی دیده شود و از هرگونه نظر شرک آلود در آن خودداری شود؛ به عبارت دیگر زیارت در حد خود هدف و مقصدی مستقل است که باید هیچ چیزی را در کنار آن ندید. زائر حرم رضوی باید زیارت را به تنهایی هدف مستقل و مقدس بداند، بگونه ای که همراه کردن آن با امور دیگر از ارزش و بهای آن کاسته آن را بی محتوا و بی معنا می سازد؛ لذا اگر زائر بخواهد در زیارت خود موفق باشد، باید سفر زیارتی خود را تصحیح و نیت خود را اصلاح کند؛ چراکه این سفر زمینة تقویت ارکان ایمان و پایه های اعتقادات و رافع ملالتهای جان و آرامش نفس و روان است. این تجدید قوا برای آن است که انسان در عرصة علم و مبارزه با شبهات و آفات فکری وتحریفات ذهنی و همچنین انحرافات اخلاقی و عملی در دام وسوسه ها و هوسها نیفتاده، بلکه بتواند آنها را شکست داده و اسوة دیگران باشد. همچنین اهمیت این مسأله تا آن جاست که امام رضا علیه السلام به نقل از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «من أتانی زائراً فی المدینه محتسباً کنت له شفیعاً یومَ القیمه:کسی که تنها به انگیزة

ص: 112

زیارت من، مرا زیارت کند، روز قیامت شفیع او خواهم بود.» (1)

معرفت: معرفت امام و آگاهی از منزلت او مورد سفارش و تاکید بسیاری از روایات است. از امام کاظم علیه السلام رسیده است: «...فمن زاره مسلماً لأمره عارفاً بحقه کان عندالله جل وعز کشهداء بدر: ...هرکس امام رضا علیه السلام را زیارت کند، در حالی که تسلیم امر او و عارف به حقش باشد، در پیشگاه الهی از منزلت شهدای بدر برخوردار است.» (2)

ص: 113

افرادی که به دیگران به نگاه تحقیرآمیز می نگرند و برای آنها جایگاه و ارزش قائل نیستند و برای رسیدن به مقصود خویش از هیچ عمل ناپسندی فروگذار نمی کنند، نه تنها در نزد مردم بی اعتبارند و کم کم منزوی و تنها می مانند، بلکه از دیدگاه خداوند نیز این انسانها از ارزش و جایگاهی برخوردار نیستند؛ مگر اینکه از اعمال گذشتة خویش توبه نموده و سعی در تغییر شخصیت خویش داشته باشند. اگر توجه به مسائل فرهنگی و رعایت آن در مواقع گوناگون دارای ارزش و اهمیت است؛ در یک سفر زیارتی اخلاق و رعایت مسائل رفتاری از ارزش و اهمیت بیشتر و ویژه تری برخوردار خواهد بود:

حفظ حجاب: رعایت مسأله پوشش و حجاب در همه جا برای همگان و بویژه بانوان از ضرورت بیشتری برخوردار است؛ هنگام تشرف به آستان رفیع ائمه رعایت این مساله دو چندان حائز اهمیت می شود. پس بانوان و خواهران مسلمان هنگام شرفیابی به محضر امام رضا علیه السلام به عنوان یکی از اوّلیای دین، باید رعایت حجاب کامل را نموده و از پوشیدن لباسهای بدن نما و زیارت با چهره ای نامناسب و یا خلاف شئون اسلامی خودداری نمایند و حرمت آن حریم مقدس الهی را حفظ کنند که در غیر این صورت، زیارت آنها خودنمایی و سیاحتی بیش نخواهد بود.

- حفظ متانت و وقار: شکی نیست که وقتی انسان به دیدار بزرگی می رود، سعی می کند تا حریمش را حفظ کرده و با وقار و متانت رفتار نماید. حال در هنگام زیارت امام معصوم، این مساله از اهمیت بیشتری برخوردار است و زائر حرم رضوی، نیک می داند که زیارت امام علیه السلام همان زیارت امام زنده است؛ به گونه ای که رفتاری را که در زمان حیات و زندگی یک انسان باید داشته باشد، همان را در این زمان نیز باید رعایت نماید.

ص: 114

همچنین هنگامی که به سمت حرم حرکت می کند، با یادآوری این مساله که عظمت مقام و رفعت امام رضا علیه السلام در چه جایگاهی است و با توجه به عجز و ناتوانی خود، به عنوان یک انسان، هم در کردار و هم در رفتار نسبت به حضرت رضا علیه السلام خاضعانه و خاشعانه گام بردارد. شاید سر حفظ متانت و وقار و نیز حالت خاضعانه و خاشعانه گام برداشتن زائر، به این علت است که انسان از جو مادّی که اطراف او را فرا گرفته است، فاصله بگیرد و با تمرکز و توجه به یک نقطه که آن هم موقعیت و عظمت امام علیه السلام است، خود را به ایشان نزدیک ساخته تا بهرة بیشتری را کسب نماید.

- مراعات حال همگان: زائر باید نهایت انصاف و مروت را در رفتار خود در هنگام ورود به داخل حرم نسبت به دیگران در نظر بگیرد و اگر در ساعتی به زیارت می رود که جمعیت زیاد است، از هر راهی برای وارد شدن استفاده ننماید ودر این حالت مراعات حال ضعیفان و کسانیکه توانایی ندارند را بنماید و در صورت امکان حتی به آنان کمک نیز بنماید و اگر در داخل صحن زیارت را انجام داد «این فرصت را به بقیه نیز بدهد تا آنان هم از این فیض عظیم بهره گیرند». (1)

همچنین در داخل حرم، بعضاً مشاهده می شود که برخی دست به اعمالی می زنند که از هر نظر مورد قبول همگان نیست. چنانکه برخی حرم را با خوابگاه و مکان استراحت اشتباه می گیرند یا از تذکر به کودکان خود که درحال سر و صدا هستند و آرامش را بر هم می زنند، خودداری می نمایند و به این وسیله اسباب آزار و اذیت زوار را فراهم می سازند. در چنین وضعیتی باید با آرامی و در نهایت احترام و رفتاری خوش به آنان تذکر داد و حال سایر زائرین را مراعات نمود.

ص: 115

- پرهیز از انجام اعمال ناشایست: زائر حرم رضوی، بایسته است از انجام اعمال خلاف فرهنگ و ناشایستی چون: قهقهه زدن، فریاد زدن به جهت صدا نمودن یکدیگر، پرگویی و بیهوده گویی، گریه کردن با صدای بلند، شوخی کردن، خوردن و ریختن آشغال در حرم و حریم آن جداً پرهیز نماید و این امر را مدّ نظر قراردهد که به زیارت چه کسی نائل شده است. چنانکه محمد بن مسلم از حضرت صادق علیه السلام درباره چگونه رفتن به زیارت سوال نمود؟ حضرت فرمودند: «...سخن اندک بگوی و حتی الامکان جز به خیر تکلم نکن». (1)

در جای دیگر نیز امام رضا علیه السلام به نقل از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در خصوص ترک کلام بیهوده و پرگویی فرمودند: «اگر شما حرف بیهوده نمی زدید و قلبتان جایگاه شیطان نمی شد...، هر آنچه را من می دیدم، شما هم می دیدید و هر آنچه را من می شنیدم، شما هم می شنیدید.» (2)

پس بر زائر حرم امام رضا علیه السلام است که آهسته سخن بگوید، چنانکه در روایت آمده است که: «درحرم معصوم علیه السلام نباید صدا را بلند کرد یا با زوار بلند صحبت کرد؛ چرا که در محضر امام علیه السلام فرقی بین دیدن و ندیدن آن حضرت نیست.» (3)

- احترام و کمک به خادمین حرم: یکی دیگر از نکات فرهنگ رفتاری که زائر حرم رضوی باید رعایت نماید، احترام و کمک به خادمین حرم مطهر است. زائر باید همان گونه که با رفتار و کردار خویش در حفظ حرمت آن مکان معنوی می کوشد در تکریم خادمین و کمک به آنان نیز توجه داشته باشد؛ چراکه نگهبانان وخادمین حرم شریف رضوی انسان های

ص: 116

زحمت کشی هستند که در نگهداری و نظافت و راهنمایی زائرین می کوشند پس احترام و کمک به آنان قطعاً مسالة مهمی است که به آن توصیه نیز شده است: «وعاشِرُها: التصدق علی السدنة والحفظة للمشهد وإکرامهم واعظامهم؛ فإنّ فیه إکرام صاحب المشهد علیه الصلاة والسلام.» (1)

ص: 117

پیراستگی تن به آن بیت رفیع قدم ننهد؛ زیرا غسل ظاهری نمادّی از شستشوی روان و پاکی جان است. پس همانطور که شرط ورود به خانة خدا طهارت و پاکیزگی است، تشرف به حریم اهل بیت و از آن جمله امام رضا علیه السلام که بیت مرفوع و بیت المعمور زمینیان است، نیز متوقف بر طهارت است.

- پوشیدن لباس پاکیزه و مناسب: دومین ادب از آداب زیارت رضوی، پوشیدن لباس پاکیزه، نظیف و مناسب برای زیارت است و آمده است: «و نیکوست سفید بودن رنگ آن.» (1) و نیز استفاده از عطر و بوی خوش هم توصیه شده است؛ گرچه این عمل در خصوص زیارت قبر امام حسین علیه السلام متفاوت است و تصریح شده است که پوشیدن لباس نو و استعمال بوی خوش از آداب زیارت آن حضرت نیست، بلکه دو لباس پاک و تمیز و سفید بهتر است مانند لباس احرام. (2)

بنابراین زائر حرم امام رضا علیه السلام، باید از پوشیدن لباس های نامناسب، تنگ و بدن نما خودداری نماید. و نیز بهداشت را در هنگامه ورود به حرم رعایت نماید؛ چرا که بعضاً افرادی در میان زائران مشاهده می شود که از لباسهای آنها و بدنشان بوی نامطبوعی احساس می شود و همین عدم رعایت بهداشت با آن ازدحام جمعیت، سبب آزار و اذیت سایر زوار حرم می شود.

- اذن دخول: «یا ایها الذین امنوا لا تدخلوا بیوت النبی الاّ ان یوذن لکم: ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاق های پیامبر صلی الله علیه و آله نشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود.» (3)

توقف کردن و اذن دخول گرفتن، برای آن است که زائر بداند کجا آمده و به زیارت چه شخصیت بزرگی نائل شده است؟ اجازه گرفتن برای

ص: 118

آن است که زائر بداند، حرم مطهر امام رضا علیه السلام نه خانه ای معمولی و نه قبری معمولی است و چه وادی مقدس تر از جایی که پیکر معصوم را درخود جای داده است. جعبه ای که چند ساعت پیامبر خدا موسی علیه السلام را در خود جای داده بود، انچنان قداست یافت که سمبل آرامش بنی اسراییل شد: «وقال لهم نبیتهم أنّ آیة ملکه أن یأتیکم التابوت فیه سکینة من ربکم.» (1) در روایتی از ابن عباس آمده است که: «تابوت همان صندوقی بود که مادر موسی او را در آن گذاشت و به دریا افکند و هنگامی که به وسیله عمال فرعون از دریا گرفته شد و موسی را از آن بیرون آوردند، همچنان در دستگاه فرعون نگاهداری می شد و سپس به دست بنی اسرائیل افتاد، بنی اسرائیل این صندوق خاطره انگیز را محترم می شمردند و به آن تبرک می جستند.» (2)

وقتی که یک صندوقی که ساعاتی پیامبر خدا موسی علیه السلام را در خود جای داده، چنین جایگاهی می یابد، بی تردید مکانی که معصوم علیه السلام را در خود جای داده است از قداستی ویژه برخوردار است و باید حریم آن حفظ گردد. پس هنگامی که زائر حرم رضوی، به درب حرم رسید، باید بایستد. این توقف، ادب ویژه است و در حال توقف با خواندن دعا و اذکار وارده سعی کند تا رقت قلب و خشوع دل تحصیل نماید: «وان الرقة علاّمة الاذن فلا تغفل.» (3) زیرا در چنین حالتی دعا اجابت و رحمت الهی نازل می شود: «إنّ الرقة علاّمة لاستجابه الدعاء.» (4) و نیز در برخی روایات هست اگر هنگام ورود به حرم معصوم، قلب به طپش بیفتد، اشک جاری شود و عظمت معصوم به

ص: 119

چشم آید، اذن ورود داده شده است. (1)

-ذکر تکبیر و تحمید: زائر باید وقتی وارد حرم شد و چشمش به قبر معصوم علیه السلام افتاد، بایستد تا آمادگی بیشتر برای عرض ادب پیدا کند، سپس سی مرتبه ذکر «الله اکبر» را تکرار نماید: «فاذا دخلت ورایت القبر فقف وقل الله اکبر، الله اکبر ثلاثین مرة.» (2)

سعد از امام باقر علیه السلام نقل می کند: «...چون امام را دید تکبیر بگوید و... هر که پیش روی امام تکبیر بگوید و نیز بگوید: لا اله الا الله، وحده لا شریک له، خدای تعالی برای او خشنودی و رضوان اکبر خود را واجب خواهد کرد و بین او و حضرت ابراهیم علیه السلام و پیامبراکرم و پیامبران الهی در قیامت در دارالجلال جمع خواهد کرد: و من کبر بین یدی الامام و قال: لا اله الا الله وحده لا شریک له،کتب الله له رضوانه الاکبر و من یکتب الله له رضوانه الاکبر یجمع بینه وبین ابراهیم ومحمّد والمرسلین فی دار الجلال.» (3)

سرّ اینکه باید در لحظة ورود تکبیر گفت این است که تکبیر و تحمید پیش از زیارت معصوم آن است که در این زیارت مقامات بلندی برای ائمه معصومین ذکر شده است و چه بسا زائر به علت سطحی نگری در وادی هولناک غلو بیفتد. غلو عبارتست از اعتقاد به ربوبیت پیامبر صلی الله علیه و آله یا ائمه و اعتقاد به اینکه آنان مستقلاً خالق و رازقند و یا اعتقاد به نبوت امامان. اینگونه اعتقاد درحقیقت نفی الوهیت رب یا شریک قائل شدن برای او و نفی نبوت وخاتمیت نبی اکرم است؛ البته این نکته را نباید نادیده پنداشت که این اعتقاد که خالق هستی خداوند است و او اختیارات ویژه ای در این جهان و آن جهان به پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان واگذار کرده است، این نه تنها غلو و شرک

ص: 120

نیست، بلکه عین توحید است، ما خالق جهان هستی را ذات مقدس ربوبی می دانیم و معتقدیم که خداوند آنچنان که ملائکه را مدبران امر قرار داده «والمدبرات امرا» (1) به معصومین هم مرحله ای از این تدبیر را به اذن خودش تفویض کرده است. پس اعتقاد به مقامات فوق العاده برای امامان غلو نیست. اعتقاد به اینکه خداوند آنان را از هرگونه نقصی مبرا کرده «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت ویطهرکم تطهیرا: خداوند چنین می خواهد که هرگونه پلیدی و زشتی را از شما خانوادة نبوت ببرد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند.» (2) پس اعتقاد به عصمت از اشتباه و خطا، گناه و عصیان عین اعتدال در اعتقاد است نه غلو.

- بوسیدن عتبه عالیه و مقدم داشتن پای راست در هنگام داخل شدن: بوسیدن درگاه مقدسه هنگام داخل شدن به حرم شریف ائمه معصومین علیه السلام ازآداب موکّد زیارت است؛ بزرگان شیعه مانند شیخ مفید، سیدبن طاووس و شهید ثانی همچنین علاّمه مجلسی و عده ای دیگر از علما نیز به امری که در روایت صفان، در شیوه زیارت قبر امیرالمومنین آمده استناد کرده اند که امام صادق به صفوان فرمود: «ثم قبل العتبة وقدم رجلک الیمنی قبل الیسری: سپس آستانه را ببوس و پای راست را بر پای چپ مقدم دار.» (3)

بنابراین زائر حرم امام رضا علیه السلام پس از آنکه اذن دخول طلبید و با خواندن اذکار ماثور و نیز تکبیر و تحمید در قلب احساس رقت کرد و پس از بوسیدن درگاه، ادب اقتضا می کند پای راست را جلو بگذارد و مستحب است در این هنگام بگوید: «بسم الله وبالله وفی سبیل الله وعلی ملة رسول الله رب ادخلنی

ص: 121

مدخل صدق واخرجنی مخرج صدق واجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا». (1)

- آهسته قدم برداشتن: «وقارب بین خطاک...: و گامهایت را کوتاه بردار.» یکی دیگر از آداب زیارت حرم مطهر امام رضا علیه السلام، پس از بوسیدن عتبه و مقدم داشتن پای راست، آهسته قدم برداشتن و متانت و خضوع در راه رفتن است. شاید راز این باشد که برای هر قدمی که در این مسیر برداشته می شود، ثوابهای فراوانی برای زائر نوشته خواهد شد.

در شأن نزول آیه «إنّا نحن نحیی الموتی ونکتب ما قدموا وآثارهم وکل شی احصیناه فی امام مبین». (2) آمده است که قبیله بنوسلمه در نقطه دور دستی از شهر مدینه قرار داشتند، تصمیم گرفتند به نزدیکی مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله نقل مکان کنند آیة فوق نازل شد... پیامبر به آنان فرمود: «ان آثارکم تکتب؛ گامهای شما به مسجد، در نامه اعمالتان نوشته خواهد شد و پاداش خواهید گرفت»، هنگامی که بنوسلمه این سخن را شنیدند، صرفنظر کردند و در جای خود ماندند. (3) پس گامهای کوتاه همراه با تواضع، متانت و ادب سبب می شود تا زائر حرم رضوی از فیض و ثواب بیشتری بهره مند گردد و از لحاظ روانی نیز این حرکت- آهسته قدم برداشتن- بسیار موثر بوده و باعث تمرکز حواس و توجه و دقت نظر بیشتر می شود.

- نزدیک شدن به ضریح و بوسیدن آن: عن ابی جعفر علیه السلام : «کان علی بن الحسین صلوات الله علیهما یقف علی قبر النبی ویلتزق بالقبر و یسند ظهره الی القبر و یستقبل القبله و...؛ امام سجاد علیه السلام کنار قبر پیامبر می ایستاد و به قبر می چسبید وپشت خود را به قبر مبارک رسول خدا تکیه می داد و به سمت

ص: 122

قبله می ایستاد و...». (1)

این پندار باطلی است که انسان دور بودن از ضریح را ادب بداند و بخواهد از دور زیارت کند، بلکه در روایات تصریح شده است بدن را به ضریح چسبانده و بر آن تکیه کند و ضریح را ببوسد. در جایی آمده است: «شاید مراد از کسانی که توصیه به دور بودن از ضریح می کنند و آن را ادب زیارت می شمارند، اهل سنت باشند؛ زیرا آنها دور ایستادن از قبر را از جملة آداب و چسبیدن به قبر و بوسیدن و لمس کردن آنرا مکروه میدانند؛ چنانکه علمای آنان در آداب زیارت حضرت نبوی این مطلب را ذکر کرده اند». (2)

پس بدن را به قبر و ضریح چسباندن و بر آن تکیه زدن و نیز بوسیدن قبر و ضریح از آداب زیارت است و همچنین مناسب است که اگر انسان عذری مانند ضعف جسمانی ندارد، دعا و زیارت را نیز ایستاده بخواند.

و نیز از جمله آدابی که در همین رابطه وجود دارد آن است که زائر حرم مطهر رضوی، دو طرف صورت خود را بر روی ضریح بگذارد.

روشن است که اینگونه آداب، زمینه را فراهم می کند تا زائر قلب خود را در صحن و سرای حقیقی امام ببیند و حضور او را لمس کند. در جای دیگر نیز این گونه آمده است که: «بعد از خواندن زیارت، سمت راست صورت را بر قبر یا ضریح بنهد و متضرعانه از خداوند مسئلت کند، سپس قسمت چپ صورت را بر قبر بنهد و با حال نیاز، او را به حق خودش و به حق صاحب قبر سوگند دهد تا او را از اهل شفاعت و شفاعت شوندگان قرار دهد و در این حال با اصرار و مبالغه در دعا و سؤال از خداوند متعال با همة جدیت و سعی مسئلت کند؛ زیرا تا طرح حاجت و سؤال با جدیت تمام نباشد و احساس نیاز و تشنگی در انسان نجوشد، فیض الهی طالع نمی گردد؛

ص: 123

البته بعد از رعایت این ادب به سمت بالای سر مزور حرکت کند و رو به قبله در پیشگاه الهی دعا و نیایش کند». (1)

بر ارباب اندیشه پوشیده نیست که این توصیه، در صورتی مطلوبیت دارد که برای کسی مزاحمت ایجاد نکند و خلوت بودن اطراف ضریح چنین امکانی را فراهم نماید که بدون توهین به امام و بدون مزاحمت برای دیگران این امر فراهم آید. ولی در روزگار ما که در تمام ساعات شبانه روز انبوهی از جمعیت بر گرد ضریح حضرت می گردند، بر اکثر زائرین چنین امری غیرممکن است و مطلوبیت ندارد.

-آهسته سخن گفتن: یکی دیگر از آدابی که رعایت آن درحرم مطهر امام رضا موجب حرمت نهادن و تکریم ایشان است، فرودآوردن صدا در ذکر و دعاست؛ چرا که در حرم معصوم علیه السلام نباید صدا را بلند کرد یا با زوار بلند صحبت کرد: «یا ایها الذین امنوا لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی ولا تجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم وانتم لا تشعرون. انّ الذین یغضون اصواتهم عند رسول الله اوّلئک الذین امتحن الله قلوبهم للتقوی لهم مغفره واجر عظیم: ای کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر نکنید و همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با آن حضرت به صدای بلند سخن مگویید؛ مبادا بی آنکه بدانید اعمالتان تباه شود.کسانیکه پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند، همان کسانی اند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است؛ آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است». (2)

همچنین ادب حضور در محضر حجت الهی اقتضا می کند که نه تنها انسان از سخن و اذکار غیر الهی که انسان را از یاد خدا غافل می کند

ص: 124

بپرهیزد، بلکه هنگام عبادات، زیارات و اعمال مستحبی به آرامی و آهستگی و بدون بلند کردن صدا، مناسک و اعمال زیارت را انجام دهد.

- خواندن زیارت ماثور: محدث قمی می فرماید: «ترک شود خواندن زیارت های مخترعه که بعضی بی خردان از عوام آنها را با بعضی از زیارتها تلفیق کرده و در مجموعه ای جمع آوری کرده و نادانان خود را به آن مشغول ساخته وخود را از فیوضات بی نهایت زیارت های ماثوره معتبره و فواید کتب علما محروم کرده اند.»

علاّمه حلی نیز استحباب زیارت را تنها در زیارت به ماثور و منقول می داند و در نوع زیارت های اهل بیت، این جمله را تکرار می فرماید: «و یستحب ان یزوره بالمنقول». (1)

بنابراین زائر حرم امام رضا علیه السلام، باید بداند همزمان با اینکه زیارت از جانب معصوم صادر شده، باید با نهایت ادب به ضریح نگاه کند و زیارت ماثورة منتسب به ایشان را در حال ایستاده بخواند، مگر آنکه عذری داشته باشد.

- نماز: بینش اسلامی بر این اصل استوار است که خالق تمام هستی تنها خداوند است. نماز نیز حقیقتی الهی و مخصوص پروردگار عالم است و انسان به عنوان جزیی از این هستی خلق نشده، مگر برای عبادت و پرستش. و نیز به جای آوردن نماز که پاداش و ثواب فراوانی دارد، تمامی ارکان و اجزای آن، از قیام و قعود گرفته تا رکوع و سجود، تنها به امر الهی و برای اوست. این نکات در نماز زیارت قابل توجه است و زائر امام رضا علیه السلام به آنها التفات می کند و به خالق خویش عرضه می نماید که این نماز که از آن تو و برای توست، با نیت قربة الی الله انجام می گیرد.

ص: 125

پس شایسته و مستحب است، زائر حرم رضوی پس از خواندن دو رکعت نماز زیارت، این دعا را بخواند که شیخ مفید نیز بر آن تاکید نموده است: «اللهم إنّی اسئلک یا الله الدائم فی ملکه، القائم فی عزّه، المطاع فی سلطانه، المتفرّد فی کبریائه، المتوحّد فی دیمومیة بقائه، العادل فی بریّته، العالم فی قضیته، الکریم فی تأخیر عقوبته، الهی حاجاتی مصروفة الیک و امالی موقوفة لدیک، وکلما وفقتنی من خیر فأنت دلیلی...» (1)

پس زائر حرم رضوی برای به جا آوردن دو رکعت نماز به همان کیفیتی که برای امام رضا علیه السلام وارد شده است، نمازش را بخواند. همچنین زائر در موقع نماز زیارت خواندن، باید به این نکته توجه نماید که مکان این دو رکعت باید [پشت به قبر نباشد بلکه] در کنار قبر مزور خوانده شود، چرا که عده ای از فقها در مورد نماز خواندن زائر به حالت پشت به قبر اشکال جدی وارد نموده اند. نیزآمده است: «مناسب و شایسته نیست که قبر پشت سر باشد، مگر اینکه قبر بسیار دور باشد تا صدق بی حرمتی نکند». (2)

- دعا، قرائت قرآن و ذکر صلوات: «واعلم انّ الذی بیده خزائن السموات والارض قد اذن لک فی الدعاء... فالمال لا یبقی لک ولا تبقی له»

دعا اسباب و عواملی دارد که از دایره قدرت انسان بیرون است؛ دعا درخواست و تقاضا از کسی است که قدرت و توانش بی پایان و فوق قدرت ها است و از طرفی نشان بندگی و توجه به مقام ربوبیت و عامل تقویت روح و روان است.

پس یکی دیگر از آداب زیارت، دعا بعد از نماز زیارت است، چنانکه صاحب الدروس الشریعه در این زمینه می فرماید: «از جمله آداب زیارت، دعا بعد از نماز زیارت است و دعای بعد از زیارت امام رضا علیه السلام از بهترین و

ص: 126

زیباترین جلوه های دعاست...؛ همچنین از جمله نکاتی که باید در هنگام دعا کردن مورد توجه قرار داد و از آن غفلت نکرد، تعمیم و فراگیر کردن دعا و طلب از خدا برای همه است؛ زیرا آن به اجابت نزدیک تر است.» (1)

پس زائر اگر در زیارت خویش با انگیزة خالصانه و با معرفت اعمال خود را انجام دهد می تواند برای امورات دینی و دنیوی خود دعا و حاجت خویش را از آن بزرگواران درخواست نماید؛ چراکه قطعاً اهل بیت خاندان کرامت و سخاوت هستند و زائر را بدون رفع حاجت و جواب باز نمی گردانند همان گونه که در روایات متعدد آمده است که هر که آنان را بشناسد و پناهنده به آن مکان شریف و صاحب آن قبر مطهر شود،پناه داده می شود و حاجت روا بر می گردد؛ چرا که این حقی است که بر مبنای تفضل الهی به زائر داده می شود تا حاجت خویش را مطرح نموده و اگر به خیر و صلاح وی باشد مورد قبول و عنایت حق تعالی قرار گیرد و همان گونه که بیان شد، زائر می تواند برای عموم دوستان و شیعیان علی علیه السلام دعا نماید و طبق روایات عدیده این امر مقرون به اجابت است. (2)

همچنین پس از دعا، زائر حرم رضوی در کنار ضریح منور امام رضا علیه السلام بایستد و مقداری قرآن قرائت نماید و ثواب آن را به صاحب قبر مطهر هدیه نموده که این امر نوعی تعظیم و تکریم نسبت به مزور است، لیکن ثواب اصلی و نفع آن به خود زائر برمی گردد، (3) و پس از آن با ذکر صلوات، ادب زیارت خویش را کامل تر نماید.

- توبه و استغفار: ادب زیارت اقتضا می کند، زائر حرم امام رضا علیه السلام از فرصت زیارت استفاده کرده وعلاوه بر کوشش در جهت داشتن حضور

ص: 127

قلب در همة حالات و شرایط، با شفیع قرار دادن آنها و همچنین به جهت توجه ربوبی نسبت به آن بیت و صاحبان بیت که انسانهای معمولی نیستند از خداوند متعال بخواهد که او را از بدی ها و تباهی ها جدا کرده و دور سازد و توفیق ترک گناهان را در بقیه عمر به وی ببخشد. (1) این عمل زائر نشان از آن است که وی از گناهان خویش پشیمان شده و در صدد عزم بر رفع اعمال پیشین خود است، لذا با ادب خاصی که در این حالت انسان به نوعی سبک بال نیز شده است، ضمن در خواست قبولی زیارتش، آمرزش و غفران الهی را برای ریزش گناهان خویش مسئلت نماید. همچنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «یا أیها الذین امنوا توبوا الی الله توبه نصوحا عسی ربکم أن یکفر عنکم سیئاتکم» (2)

- ادب وداع: همان طور که زائر حرم رضوی در هنگام ورود به حرم مطهر امام رضا علیه السلام به نکاتی توجه داشته است، در هنگام خروج نیز باید آدابی را رعایت نماید؛ به گونه ای که از کنار ضریح به ضریح پشت نکند، چرا که این عمل نوعی بی حرمتی محسوب می شود، بلکه زائر حرم امام رضا علیه السلام با حرکت کردن از پشت سر به سمت عقب باز گردد تا جایی که قبر مطهر از نظر مخفی گردد. «تعجیل الخروج عند قضا الوتر من الزیارة؛ لتعظیم الحرمة ویشتد الشوق، وروی ان الخارج یمشی القهقری حتی یتواری.» (3)

پس لازم است زائر تمامی معیارها و ضوابط ورود، حضور و خروج را با ملاک تعریف و تعیین کند تا ضمن حفظ آداب آن مکان هم به حرمت مزور عمل نماید و هم سبب زیاد شدن شوق و عشق به مزور گردد و از خداوند بخواهد این زیارت را آخرین زیارت وی قرار ندهد.

ص: 128

ص: 129

سنت ارائه شده و انسان مجاز نیست خود سرانه عبادتی را خلق و ابتکار کند که چه بسا بدعت و تحریف را در پی داشته باشد و این نه تنها مثوبتی به بار نمی نشاند، بلکه عقوبتی را نیز به همراه دارد.

2. پس زیارت و از آن جمله زیارت حرم مطهر امام رضا علیه السلام نیز همانند سایر عبادات مکتب و آیینی دارد که تنها با رعایت حدود، اخلاق، فرهنگ، آداب و موازین آن، راه بهره وری بیشتر و کاملتر از آن می شود، انسان از بدعتها، تحریفها، خرافه ها و... در امان می ماند.

3. باید توجه داشت که همة شئون زیارت، فرهنگ، ادب و اعمال انسانی در زیارت حرم مطهر امام رضا علیه السلام باید صبغه و ملاک دینی داشته باشد و تنها دستورات و توصیه های دینی در بایدها و نبایدهای آن تعیین کننده باشد؛ نه افکار و اوهام خرافی و عوام گرایانه.

4. زیارت حرم مطهر امام رضا علیه السلام فرهنگ، ادب و شئون آن به مثابة عبادت، از فرهنگی ویژه و مکتبی خاص حکایت می کند؛ به گونه ای که همة زیارات، دعاها، اوراد و اذکار و حتی حرکات و مکان دعا و سلام دادن باید سنجیده و برمبنای موازین فرهنگ دینی باشد و هرگز شایسته نیست که حرکتی بر خلاف معیارها و ملاک های برخاسته از متن توصیه ها و آداب مأثوره در خصوص زیارت حرم مطهر امام رضا علیه السلام انجام شود.

5. خلاصه اینکه اوّلیاء و اهل سعادت که در دنیا مایة برکت و خیرات بودند و مردم با زیارت و ملاقات حضوری در زمان حیاتشان، بهره ها و برکات فراوانی از آنان می بردند، قطعاً با مرگ این برکات قطع نمی شود؛ از این رو عقل حکم می کند که انسان با رویکرد زیارتی ضمن رعایت همه اصول فرهنگی و آداب مناسب و در شان آنان از برکات و خیرات موجود استفاده کند و بکوشد از آن محروم نماند.

ص: 130

ص: 131

ص: 132

ص: 133

تهران،1377ش.

22.قرطببی، ابوعبدالله، تفسیرجامع (تفسیر قرطببی)، چاپ دوم، دار الاحیاء التراث العربی، بی جا،1422ق.

23.قولویه قمی، ابوالقاسم جعفر بن محمد، کامل الزیارات، چاپ اوّل، مرتضوی، بی جا، 1356ق.

24.قمی، محمد بن علی بن حسین ابن بابویه (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، چاپ اوّل، جامعه مدرسین، قم،1392ق.

25.قمی، عباس، هدایه الزائرین و بهجه الناظرین، چاپ دوم، علمی، تبریز،1343 ق.

26.______، مفاتیح الجنان، چاپ دوم، افق فردا، قم،1381ش.

27.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، چاپ اوّل، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1388ق.

28.معلوف، لویس، فرهنگ بزرگ جامع نوین (عربی به فارسی)، ترجمه: احمد سیاح، چاپ پنجم، اسلام، تهران،1384ش.

29.______، المنجد فی اللغه، چاپ سوم، اسلام، تهران،1383ش.

30.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، دارالاحیاءالتراث العربی، قم،1404ق.

31.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، چاپ اوّل، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1374ش.

32.مکی العاملی، شمس الدین محمد، الدروس الشرعیه، چاپ دوم، موسسه نشر اسلامی، قم،1414ق.

33.نهج البلاغه، ترجمه: محمّد دشتی، چاپ بیست و چهارم، دفتر فرهنگ اسلامی، تهران،1382ش.

34.نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، چاپ دوم، دارالفکر، بی جا، بی نا، بی تا.

ص: 134

ص: 135

ص: 136

ص: 137

ص: 138

مؤمنی به زیارت او برود خداوند بهشت را بر او واجب خواهد ساخت و بدن او را بر آتش جهنم حرام خواهد گرداند.»

ج) از عایشه روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من زار ولدی بطوس فإنما حَجَّ مرة، قالت: مرة!؟ فقال: مرتین. قالت: مرتین!؟ فقال: ثلاث مرات. فسکتَتْ عائشة، فقال: ولَوْ لَم تسکتی لَبَلَغْتُ إلی سبعین: (1) کسی که فرزندم را در طوس زیارت کند گویی یک حج به جا آورده است. عایشه پرسید: یک حج؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دو حج. عایشه پرسید: دو حج؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه حج. عایشه ساکت شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر سکوت نمی کردی تا هفتاد حج برمی شمردم.»

با عنایت به نکته ای که در این روایت وجود دارد شاید بتوان گفت: شخصیت امام رضا علیه السلام و منطقه طوس به قدری برای عایشه مشخص بوده که از پیامبر صلی الله علیه و آله «ولدی» و یا «طوس» را نپرسیده، بلکه تنها از ثواب و پاداش زیارت شگفت زده شده است. (2)

ص: 139

کرده است و چون روز قیامت شود، زایران را با امامان ما اهل بیت خواهد یافت و زایران فرزندم علی، درجه شان بالاتر است.»

ص: 140

إذا تطایرت الکتب یمینا و شمالاً، وعند الصراط وعند المیزان: (1) کسی که به زیارت من بیاید من نیز روز قیامت در سه جایگاه به فریاد او خواهم رسید: زمانی که نامه های اعمال را به دست راست و چپ می دهند و هنگام عبور از پل صراط و هنگامی که اعمال را در کفه ترازو قرار می دهند.»

ص: 141

رحم نباشد. مکانی که امام رضا علیه السلام در آن دفن شده قطعه ای از بهشت است، هر مؤمنی آن حضرت را زیارت کند خداوند او را از آتش جهنم نجات می دهد و داخل بهشت می گرداند.

ص: 142

ثقفی و دیگر مشایخ خود به زیارت مرقد علی بن موسی الرضا به طوس رفتیم آنها بسیار به زیارت قبر علی بن موسی الرضا می رفتند. محمّد بن مؤمل گوید: احترام و بزرگ داشت و تواضع و گریه و زاری ابن خزیمه در کنار مرقد مطهر علی بن موسی، همگی ما را شگفت زده کرد.» (1)

نکته جالب ادامه سخن راوی است که متأسفانه برخی گزارش نکرده اند. راویمی گوید: «این همه تواضع و احترامات ویژه ابن خزیمه به قبر امام رضا علیه السلام در حضور بزرگان خاندان سلطان و خاندان شاذان و خاندان شنقشین و گروهی از علویان نیشابور و هرات و طوس و سرخس انجام گرفت و همة آنها شمایل و حرکات ابن خزیمه را به هنگام زیارت قبر امام رضا علیه السلام مشاهده و ثبت و ضبط کردند و از برخورد وی با امام و قبر شریف آن حضرت، بسیار خوشحال شدند و به خاطر چنین برخوردی که از امام العلماء سرزده بود، از خوشحالی صدقه دادند و همگی اظهار داشتند: اگر این کار (زیارت قبور و گریه و زاری کنار قبور و تواضع و احترام به صاحب قبر) سنّت نبود و فضیلت نداشت، هیچ گاه ابن خزیمه چنین نمی کرد.» (2)

2. ابن حِبّان بُستی شافعی(354 ق.) (3)

وی می گوید «علی بن موسی الرضا علیه السلام از بزرگان اهل بیت و از عقلا و نخبگان بنی هاشم به شمار می رود. اگر از وی روایتی نقل شود واجب است

ص: 143

حدیثش معتبر شناخته شود... من بارها مرقد وی را زیارت کرده ام. زمانی که در طوس بودم هر مشکلی برایم رخ می داد قبر علی بن موسی الرضا را که درود خدا بر جدش و او باد، زیارت و برای برطرف شدن مشکلم دعا می کردم و دعایم مستجاب و مشکلم حل می شد. این کار را بارها تجربه کردم و پاسخ می گرفتم. خداوند ما را بر دوستی و محبّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیتش بمیراند.» (1)

3. محمّد بن علی بن سهل شافعی2 (405 ق.)

وی گوید: «از ابوالحسن محمّد بن علی بن سهل فقیه شنیدم: هیچ امر مهم دینی و دنیایی برای من روی ندادکه به بارگاه امام رضا علیه السلام برای آن حاجت رفتم و نزد قبرش خدا را خواندم، جز آن که آن حاجت روا شد و خداوند مرا از آن غم رهانید... و این عادتم شده که به آن در تمام اموری که بدان ها دچار می شوم بروم چرا که آن نزدم آزموده شده است.» (2)

ص: 144

حاکم نیشابوری شافعی افزون بر سخنان مذکور، شاهد اعترافات بزرگان اهل سنّت درباره شفا یافتن از بقعه مبارکه امام رضا علیه السلام بوده است و آنها را گزارش نموده که اشاره می شود:

5. زایری مصری به نام حمزه

حاکم نیشابوری شافعی به سند خود آورده است: «در مرو رود بودم که با مسافری مصری به نام حمزه ملاقات کردم و او گفت که از مصر به قصد زیارت بارگاه امام رضا علیه السلام به طوس آمده است و گفت: چون به این بارگاه داخل شدم نزدیک غروب آفتاب بود پس امام را زیارت کردم و نماز گزاردم و در آن روز زایری غیر از من نبود. چون نماز عشا را خواندم خادم قبر خواست که او را بیرون کند یا در را بر روی او ببندد از او خواست که در را بر رویش ببندد و او را در مسجد رها کند تا در آن نماز بگزارد، چون او از سرزمینی دور آمده است، و او را از آن جا بیرون نکند، زیرا او احتیاجی به بیرون رفتن ندارد. پس خادم رهایش کرد و در را بر روی او بست. او در آن جا به تنهایی نماز می گزارد تا این که خسته شد و سرش را بر زانوانش می گذارد تا اندکی بیاساید چون سرش را بلند می کند در دیوار روبه روی خویش پارچه ای می بیند که بر آن این دو بیت به این مضمون نوشته شده بود: کسی که خوشحال می شود با زیارت قبری خداوند گرفتاری هایش را برطرف کند پس نزد صاحب این قبر بیاید که در آن فرزندی از فرزندان برگزیده رسول خدا در آن مدفون است. گفت: برخاستم و تا وقت سحر شروع به نماز خواندن کردم سپس مانند بار اوّل نشستم و سرم را روی زانوانم گذاشتم پس چون سرم را برداشتم چیزی روی دیوار ندیدم. آن چیزی را که دیده بود نوشته ای مرکب خشک نشده بود گویی که همین الآن

ص: 145

نوشته شده بود. گفت: سپس صبح دمید و در باز شد و از آن جا بیرون آمد.» (1)

6. محمّد بن قاسم شافعی

جوینی شافعی به سند خود، از محمّد بن قاسم نیشابوری نقل می کند: «محمّد بن قاسم گوید: من از کسانی بودم که زیارت قبر امام رضا علیه السلام را قبول نداشتم و مردم را از زیارت قبر امام رضا علیه السلام باز می داشتم. شبی در خواب دیدم که در مشهد حضور دارم و پیامبر صلی الله علیه و آله در کنار قبر امام رضا علیه السلام مشغول نماز است ناگهان صدایی شنیدم که می گفت: هر کس دوست دارد قبری را ببیند که اگر آن را زیارت کند خداوند ناراحتی او را از بین می برد، به زیارت این قبر (قبر امام رضا علیه السلام ) بیاید که خداوند در این قبر سلاله و ذریه ای از پیامبر را قرار داده است...

محمّد بن قاسم گوید: وقتی از خواب بیدار شدم غرق در عرق بودم، بی درنگ غلامم را صدا زدم تا مرکبم را آماده کند، سوار مرکب شدم و رهسپار زیارت قبر امام رضا علیه السلام شدم و از آن پس سالی دو بار به زیارت قبر امام رضا علیه السلام مشرف می شوم.»

7. ابونضر مؤذن نیشابوری شافعی

جوینی شافعی به نقل از ابونضر مؤذن نیشابوری می گوید: «به بیماری سختی مبتلا گشتم، در آن بیماری زبانم بند آمد و قادر بر سخن گفتن نبودم، به ذهنم خطور کرد به زیارت قبر امام رضا علیه السلام بروم و در کنار قبر شریف آن حضرت دعا کنم و او را واسطه قرار دهم و از خدا بخواهم مرا از این بیماری نجات دهد، به قصد زیارت قبر آن حضرت از نیشابور خارج شدم و قبر آن حضرت را زیارت کردم و در سمت بالای سر آن حضرت مشغول خواندن نماز شدم و او را شفیع قرار دادم و از خدا خواستم به احترام

ص: 146

و منزلت و مقام آن امام مشکل زبانم را برطرف سازد، در سجده نماز خوابم برد در خواب دیدم ناگهان ماه شکافته شد و مردی از آن خارج شد و به نزدیک من آمد و صدا زد: ای ابونضر! بگو: «لا إله إلا اللّه» من با دست اشاره کردم که قادر بر سخن گفتن نیستم و زبانم بند آمدهاست، آن مرد بر سرم فریاد زد و فرمود: مگر به قدرت خدا ایمان نداری؟ بگو: «لا إله إلا اللّه» من که تا آن هنگام لال بودم یک باره زبانم باز شد و گفتم: «لا إله إلا اللّه»، من نیز به شکرانه این نعمت الهی، از مشهد پیاده بازگشتم و در طول مسیر همواره ذکر «لا إله إلاّ اللّه» را بر زبان داشتم و بعد از آن زبانم بند نیامد.» (1)

8. زید فارسی

حاکم به سند خود از زید فارسی روایت کرده و می گوید: «من در مرو رود دو سال دچار نقرس بودم که نمی توانستم بایستم و نه ایستاده نماز بخوانم. پس در خواب به من نمایاندند که آیا به قبر [امام] رضا نمی روی و پاهایت را به ضریحش نمی مالی و بر سر قبر او از خدا نمی خواهی که بیماری ات از بین برود ؟ گفت: پس چارپایی کرایه کردم و به طوس آمدم و پاهایم را به قبر مالیدم و از خداوند خواستم پس آن نقرس و درد از بین رفت و من دو سال در این جا هستم تا به حال دچار نقرس نشدم.» (2)

9. حَمَوَیْه بن علی

حاکم به سند خود، از حمویه بن آورده است: «من با حمویه در بلخ بودم پس روزی که ما در بازار بلخ بودیم حمویه مردی را دید دستور داد او را بگیرند و گفت: او را به منزل ببرید بعد به هنگام برگشتن به منزل دستور داد الاغی خوب و قبراق و سفره غذا و پنیر و دویست درهم آوردند. پس چون حاضر شد گفت: آن مرد را بیاورید. او را آوردند چون در مقابلش

ص: 147

ایستاد گفت: تو یک سیلی به من زدی و امروز من آن را تلافی می کنم. یاد می آورم روزی را که با هم قبر رضا علیه السلام را زیارت کردیم تو از خدا خواستی و گفتی: خدایا! الاغی و دویست درهم و سفره ای با پنیر و نان به من مرحمت فرما و من گفتم: خدایا! حکومت خراسان را به من بده. پس تو سیلی به من زدی و گفتی: آن چه را نمی شود نپرس. الآن خدا مرا به خواسته ام رساند و تو را به خواسته ات و سیلی، حق من است بر تو.» (1)

10. ابوحسین بن ابی بکر شافعی

حاکم به نقل از ابوحسین بن ابی بکر شافعی گوید: «از ابوالحسین بن ابوبکر فقیه شنیدم که می گفت: خداوند هر دعایی که در مرقد امام رضا علیه السلام کردم اجابت کرد حتی از خدا خواستم فرزندی به من عنایت کند که بعد از ناامیدی فرزندی روزی کرد.» (2)

ص: 148

ص: 149

وی با عبارات والا و با احترام فراوان از مرقد مطهر امام رضا علیه السلام یاد می کند و آن را «کعبه حاجات و مقاصد جمیع حاجت خواهان» تا روز قیامت می داند و می گوید: «زیارت قبر مکرّم و مرقد معظّم حضرت امام ائمّة الهدی، سلطان الإنس و الجن، امام علی بن موسی الرضا الکاظم بن جعفر الصادق بن محمّد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین الشهید بن علی المرتضی، صلوات اللّه و سلامه علی سیدنا محمّد و آله الکرام، سیّما الآیة النظام ستة آبائه کلّهم افضل من یشرب صوب الغمام، تریاق أکبر محبّان و موجب حیات دل و جان است مرادات همه عالم از آن درگاه با برکت حاصل و فی الواقع رَبْع میمونش توان گفت که از اشرف منازل است. آن مقام مبارک تمامی اوقات مقرون به تلاوت قرآن مجید است و توان گفت که معبدی است از معابد اسلام، هرگز آن مرقد عالی از طاعت نیازمندان خالی نیست و چگونه چنین نباشد و حال آن که تربت حضرت امامی است که اوست مظهر علوم نبوی و وارث صفات مصطفوی و امام بر حق و رهنمای مطلق و صاحب زمان امامت خود و وارث نبوت و حق استقامت خود.

هزار دفتر اگر در مناقبش گویند هنوز ره به کمال علی نشاید برد

و سابقاً که عزم زیارت مشهد مقدس حضرت امام بود، این قصیده صورت نظم یافته بود و در این مقام ادراج او مناسب است، زیرا که ملایم زیارت آن صاحب مناقب است. وی در ادامه قصیده ای با عنوان «قصیده ای در منقبت امام ثامن، ولی ضامن، امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا، صلوات اللّه علیه و سلامه» در مدح آن حضرت نقل می کند...» (1)

او در جای دیگر می گوید: «خدایا! درود و صلوات و سلام فرست بر امام هشتم، آن حضرت مهتر نیکو خصال نیکوکار نیکو سیرت. آن حضرت

ص: 150

کسی است که لشکر اوّلیا را سلطان و پادشاه است. صاحب جود و مروّت و نیکو کاری است. در او انوار حضرت پیغمبر نزد چشم عیان درخشنده است. بالا برنده نشانه های توحید و نصب کننده پرچم های ایمان است. بر رونده است، بر بالاترین درجات علم و عرفان. صاحب منقبت فرموده حضرت پیامبر است که فرمود: پاره ای از بدن من در خراسان مدفون خواهد شد.» (1)

وی در وصف امام رضا علیه السلام نیز شعری دارد و می گوید:

سلام علی روضة للإمام علی بن موسی علیه السلام

سلام من العاشق المنتظر سلام من الواله المستهام

بر آن پیشوای کریم الشیم بر آن مقتدای رفیع المقام

ز شهد شهادت حلاوت مذاق زهر عدو در جهان تلخ کام

ز خلد برین مشهدش روضه ای خراسان از او گشته دارالسلام

از آن خوانمش جنّت هشتمین که شد منزل پاک هشتم امام

محبّان ز انگور پر زهر او فکندند می های خونین به جام

مرا چهره بنمود یک شب به خواب شد از شوق او خواب بر من حرام

علی وار بر شیر مردی سوار امین در رکابش کمینه غلام (2)

3. غیاث الدین بن همام الدین شافعی معروف به خواند امیر(942 ق)

وی در مورد فرزندان امام کاظم علیه السلام می گوید:

سلام علی آل طاها و یس سلام علی آل خیر النبیین

سلام علی روضة حَلَّ فیها امامٌ یباهی به المُلْک و الدّی (3)

سلام بر آل طاها و یس، سلام بر خاندان بهترین پیامبران سلام بر باغ و بوستانی که در آن امامی آرمیده است که دنیا و دین بدو افتخار می کنند.

ص: 151

درود خدا بر بهترین آفریده اش، محمّد سید رسولان و آل پاکش به خصوص امامان معصوم و هدایت گر.

آن گاه به نقل فضایل و کرامات آن حضرت پرداخته و بعد از نقل آنها در پایان چنین می گوید: «پوشیده نماند که کرامات و خوارق عادات امام رضا علیه السلام بسیار است و برکات مشهد منور و فیوضات مرقد معطر آن جناب و تفصیل آن امور مقدور خامه شکسته زبان نبوده لاجرم در طرق اختصار سلوک نمود.» (1)

ص: 152

ص: 153

می گوید: «ولعلی بن موسی مشهد بطوس یقصدونه بالزیارة: (1) علی بن موسی در طوس بارگاهی دارد که مردم زیارتش می کنند.»

2. محمّد بن عبداللّه ابن بطوطه مراکشی (779 ق.)

وی نیز در قرن هشتم هجری می زیسته و در گردش های تاریخی خود، زمانی که به خراسان می رسد مشهد الرضا و گنبد و بارگاه آن حضرت را چنین گزارش کرده و می گوید: «به شهر مشهد الرضا مسافرت نمودیم، او علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین شهید فرزند امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب است، که رضوان خدا بر آنان باد.

مشهد الرضا شهری بسیار بزرگی است و بر بارگاه مکرّم حضرتش، گنبد بزرگی بنا شده و در کنار آن مدرسه و مسجدی است که بنای تمامی آنها از زیبایی خاصی برخوردار است: دیوارها مزیّن به کاشی و بر روی قبر شریف، چهارچوبی از تخته و روکش آن از نقره بود و بر فراز ضریح ایشان، چراغدان هایی از نقره آویزان و چهارچوب در گنبد، نقره و پرده در نیز از پارچه حریر زربافت بود و تمام محوطه زیارتگاه مفروش به فرش های متنوع و در کنار آن، قبر هارون الرشید بود، که زایرین هنگام ورود به زیارتگاه، با پای خود محکم به قبر هارون زده و بر قبر شریف امام رضا علیه السلام سلام کرده و احترام می نهادند.» (2)

ص: 154

ص: 155

این فتوا پرسش هایی را به همراه دارد، از جمله این که آیا می توان ابن خزیمه، ابن حبّان، حاکم نیشابوری شافعی و ده ها تن از دانشمندان بنام اهل سنّت را به خاطر رفتن به زیارت قبر امام رضا علیه السلام، و توسل به آن حضرت و طلب رفع گرفتاری و شفای مریض، مشرک و مهدورالدم دانست؟!

آیا می توان تأکید پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام بر زیارت رفتن قبر امام رضا علیه السلام و درخواست رفع حوایج از ایشان را، توصیه به شرک دانست؟!

آیا این فتوا و سایر فتاوای خونین ابن تیمیه و وهابیت در تحریم زیارت و توسل و تکفیر مسلمانان و تخریب عتبات عالیات و اماکن مقدسه، در راستای ایجاد تفرقه و اختلاف بین امّت اسلامی که هدف اصلی دشمنان اسلام می باشد، نیست؟

البته می توان پاسخ این فتاوای خونین را در سخنان جهان گرد و دانشمند مشهور اهل سنّت، ابن بطوطه مراکشی، جستجو کرد، وی درباره ابن تیمیه می گوید: «یتکلّم فی الفنون الاّ انّ فی عقله شیء» (1)

با این وصف پرسشی که مطرح می شود این است که چرا وهابیّت حقایق تاریخی یاد شده را نادیده گرفته است، با عقاید مسلّم و قطعی مسلمین از جمله بنای بر قبور، زیارت آنها، توسل به صاحبان قبور به ویژه قبرهای اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و صالحان و گریه و زاری نزد آنها و طلب حوایج و رفع مشکلات مخالفت می کند و زمینه تفرقه بین مسلمین را فراهم می نماید؟

ص: 156

ص: 157

16.جُوِینی شافعی، شیخ الاسلام ابراهیم بن محمّد (722 ق.)، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول و السبطین و الأئمه من ذریتهم علیهم السلام، چ 1، مؤسسة المحمودی، بیروت 1400 ق.

17.خُنْجی اصفهانی حنفی، فضل اللّه بن روزبهان(927ق.)، مهمان نامه بخارا، چ2، نشر بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران بی تا.

18.---------، وسیله الخادم إلی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم علیه السلام، چ1، انصاریان، قم1375ش.

19.خواند امیر حسینی شافعی، غیاث الدین (942ق.)، تاریخ حبیب السیر فی أخبار أفراد بشر، چ2، کتاب فروشی خیام، تهران1353ه، ش.

20.ذهبی شافعی، شمس الدین(748 ق.)، سیر أعلام النبلاء، چ11، مؤسسة الرسالة، بیروت1417ق.

21.سُبکی شافعی، عبدالوهاب بن علی (771 ق.)، طبقات الشافعیه الکبری، دار احیاء الکتب العربیة، بیروت بی تا.

22.سَمْعانی تمیمی شافعی, عبدالکریم (562ق.)، الأنساب، چ1، دارالکتب العلمیة.

23.شعرانی شافعی، ابوالمواهب عبد الوهاب بن علی الانصاری(973 ق.)، الطبقات الکبری المسماه بلواقح الأنوار فی طبقات الأخیار، دارالفکر، بیروت .

24.عبدالقادر تمیمی مصری حنفی، تقی الدین بن عبدالقادر(1005ق.)، الطبقات السَنیه فی تراجم الحَنَفیه، چ1، دار الرفاعی، ریاض1403ق.

25.عبدالقادر قرشی حنفی(757ق.)، الجواهر المَضیّه فی طبقات الحنفیه، مؤسسة الرسالة، بیروت 1413ق.

26.عطاء اللّه شیرازی، روضه الأحباب، نسخه خطی، کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی ایران.

27.قُنْدوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم(1294ق.)، ینابیع المودّه لذوی القربی علیهم السلام، چ2، دار الاسوة، قم 1422ق.

28.مُهَلَّبی، حسن بن احمد، (380 ه.ق)، کتاب العزیزی یا المسالک والممالک، تصحیح و تعلیق تیسیر خلف، چ اوّل، نشر التکوین، دمشق، 2006م.

29.میرخواند شافعی، میر محمّد (903ق.)، تاریخ روضه الصفا، کتاب فروشی مرکزی، تهران1339ه، ش.

30.یاقوت حموی، ابوعبداللّه شهاب الدین یاقوت بن عبداللّه رومی بغدادی (626 ق.)، معجم البلدان، دار احیاء التراث العربی، بیروت 1399 ق.

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

و به اشعار دیگران تمسک می جستند و شاعران متعهد معاصر خود را گرامی می داشتند و به آنان هدایای مادّی و معنوی می دادند. هنگامی که ابراهیم بن عباس صولی در مرو خدمت حضرت شرفیاب شد، بعد از این که اشعاری دربارة اهل بیت علیه السلام سرود، امام رضا علیه السلام بیست هزار درهم که نام مبارکش بر آنها نقش بسته بود به ابراهیم بخشید. (1)

همچنین بعد از اینکه دعبل، قصیده معروف تائیه خود را نزد امام خواند، حضرت ده هزار از سکه هایی که اسم شریفش بر آنها بود به او بخشیده و یکی از پیراهن های خود را هم به او داد. (2) و یا ابونواس از دیگر شعرای معاصر امام، هنگامی که اشعارش را درباره امام خواند، حضرت دستور داد سیصد دینار به او بدهند. (3)

در این مقاله، به بررسی اشعار دعبل، ابونواس و ابراهیم بن عباس از شاعران معاصر امام رضا علیه السلام پرداخته شده است.

مقام و منزلت شعر و شاعری نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیه السلام

اهمیت شعر و جایگاه آن مورد توجه پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیه السلام بوده است. شعرا، زبان ملت و تنها وسیله تبلیغاتی در آن زمان بودند، و شعر هم به دلایل بسیار، از جمله ماندگاری در حافظه و دلپذیری آن به دلیل داشتن طنین آهنگین، بر بسیاری از فنون دیگر عرب برتری داشته است. از همین روست که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فوق العاده شاعران را در مدح پاکان و ذم مخالفان تشویق می فرمود و به آنان که رسالت شعر را مراعات می نمودند، ارج می نهاد. به عنوان نمونه هنگامی که «عمرو بن سالم» بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد، و شعر خود را

ص: 162

خواند حضرت فرمود: «حقا که ما را یاری نمودی، خدا یارت باشد.» (1)

زنده ترین و سحرآمیزترین گفتار ها و بیان در شعر متجلی است و جایگاه خاصی برای شعر در اغلب رشته های علم و معرفت وجود دارد. در این رابطه از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «انّ من الشعر لحکمة وانّ فی البیان لسحراً» (2)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «من قال فینا بیتاً من الشعر بنی الله له بیتاً فی الجنة: (3) هر کس درباره ما یک بیت شعر بسراید، خداوند خانه ای در بهشت برای او قرار می دهد.»

امام باقر علیه السلام در وصیت به امام صادق علیه السلام فرمود: «از مال من فلان مقدار وقف کن برای نوحه سرایان که تا ده سال در مِنی موقعی که حاجیان جمع اند بر من نوحه سرایی کنند.»

این نکته ناظر به اهمیت شعر و استفاده از آن به عنوان وسیله تبلیغی موثری است در خدمت دین و اهداف عالیه اسلامی. (4)

تأیید شاعران از سوی ائمه علیهم السلام وابسته به محتوای شعر آنان بوده است. لذا اگر شاعری رفتار ناصحیح داشته، ولی افکار و اشعارش در راه هدایت و ترویج دین و بیان حقایق و فضائل و مناقب بوده، به دیده استرحام نگریسته می شده و برایش طلب آمرزش می کردند.

ابوطالب قمی برای حضرت جواد علیه السلام شعری نوشت که در آن از پدر بزرگوارش حضرت رضا علیه السلام یاد نموده بود و از آن حضرت خواست تا اجازه دهد دربارة ایشان نیز شعری بگوید. حضرت شعر را از کاغذ برید و

ص: 163

در قسمت سفید باقی مانده در بالای آن نوشت: «قد احسنت فجزاک الله خیراً اندبنی و اندب ابی: (1) نیکو سروده ای که خداوندت جزای خیر دهد، بر من و بر پدرم مرثیه بگوی.»

سروده های امیرالمومنین علیه السلام، سروده های حسین بن علی علیه السلام در کربلا، سروده های امام سجاد علیه السلام در رثای پدر بزرگوارش و همچنین اشعار امام رضا علیه السلام و دیگر ائمه، ترجمان توجة آنان به فضیلت شعر، تأثیر عمیق آن و جایگاه و منزلت شعر نزد خاندان رسالت است.

ص: 164

شعری دارد که شیخ آقا بزرگ تهرانی آن را از تصانیف شیعه ذکر می کند. (1)

ابوسهل اسماعیل بن نوبختی نقل می کند که عمویم به من گفت، به ابونواس گفتم که بی شرم تر از تو ندیدم، در باره هر معنی و مفهومی شعر گفتی، خمریات و طردیات را ترک نکردی ولی درباره امام رضا علیه السلام که در زمان تو است، شعری نسرودی. ابونواس جواب داد: «امام در مرتبه بالایی قرار دارد و من شعری در باره او نسرودم مگر به خاطر اکرام و تعظیم آن حضرت، و در شأن و منزلت من نیست که در باره آن امام همام شعر بسرایم.» پس بعد از چند لحظه چنین سرود:

قیل لی انت أحسن الناس طُرّاًفی فنونٍ من الکلام النبیه

لک من جید القریض مدیحٌ یثمرُ الدُرَّ فی یدَی مُجتنیه

فعلی ما ترکت مدح ابن موسی و الحضال التی تجمَّعن فیه

قلتُ لا أستطیعُ مدحً امامٍ کان جبرئیلُ خادمًا لابیهِ (2)

شاعر در این ابیات در پاسخ این سؤال که چرا دربارة امام رضا علیه السلام چیزی نگفتی، با استناد به حدیث معروفی می گوید: که من در ستایش از امامی که جبرئیل خدمتگزار پدرش بوده است، راه به جایی نتوانم بردن.

بیت آخر را ابونواس از حدیث معروفی اقتباس می کند که خلاصه اش چنین است: جبرئیل گهواره امام حسین علیه السلام را در کودکی هنگامی که مادرش زهرای اطهر علیها السلام به کارهایش مشغول بود، تکان می داد و امام حسین علیه السلام در گهواره گریه می کرد و جبرئیل گهواره را تکان می داد تا آن حضرت گریه نکند. و ابونواس با توجه به این حدیث می گوید: «کان جبرئیل خادماً لأبیه.»

علی بن ابراهیم بن هاشم از پدرش روایت کرد که ابوالحسن محمّد بن

ص: 165

یحیی فارسی گفت: «یک روز نگاه ابونواس به امام رضا علیه السلام افتاده، در حالیکه آن حضرت بر روی قاطری سوار و از نزد مأمون خارج شده بود. ابونواس به امام نزدیک شد، و سلام کرد و گفت: ای فرزند رسول خدا، ابیاتی درباره شما سروده ام دوست دارم این ابیات را بشنوی. امام فرمودند: بگو و او چنین سرود:

مطهرون نقیاتٌ ثیابَهُم تجری الصلوةُ علیهم أینما ذکِروا

من لم یکُن علّویا حین تَنسِِِبُهُ فما لَهُ فی قدیم الدهر مُفتخَرُ

فاللّه لمّا بَری خَلقًا فَأتقَنَهُ صفّاکُمُ واصطفاکُم أیها البشرُ

فأنتم المَلأُ الأعلی و عندکُم علمُ الکتابِ وما جائت بِهِ السُّوَرُ (1)

در این ابیات، شاعر امام رضا علیه السلام را از خاندانی می داند که پاک و پاکیزه و پاک دل هایی هستند که هر کجا نامشان برده شود، درود و سلام بر آنان جاری می گردد و ادامه می دهد: هر کس در نسب خود، علوی نباشد، مایه ای برای افتخار و مباهات ندارد. خداوند، از آن هنگام که مخلوقات را آفرید و استواری شان داد، شما را پاک و برگزیده قرار داد. ای انسان های برگزیده، همانا شما ملأ أعلی هستید و در نزد خود علم کتاب و آنچه را که در سوره های قرآن آمده است، یکجا دارید.

مفهوم کلام ابونواس این است که ائمه معصوم هستند، به جهت اینکه به عقیده شیعه امامان، معصومند.

در پایان این ابیات امام فرمود: اشعاری سروده ای که کسی بر تو پیشی نگرفت و به غلامش فرمود: چیزی از نفقه همراهت هست. غلام گفت: سیصد دینار موجود است. امام فرمود: سیصد دینار را به ابونواس بده. پس آن حضرت ادامه داد، شاید سیصد دینار کم باشد، پس یک قاطر هم به او بده. (2)

ص: 166

ابوالعباس محمّد بن یزید مبرد نقل می کند که: روزی ابونواس از خانه اش خارج شد و سواری را در مقابلش دید، گفته شد آن شخص امام رضا علیه السلام بود و ابونواس چنین سرود:

أذا أبصرتک العینُ من بعد غایتهِ وعارض فیک الشَکُّ أثبتک القلبُ

و لو انّ قوماً أمموک لَقادَهم نسیمک حتی یستدلُ بک الرکّبُ (1)

در این ابیات شاعر، بیان می کند که اگر چشم ترا ببیند و دچار تردید شود، قلب ترا اثبات می کند. قومی که ترا به عنوان امام برگزیدند تو آنها را رهبری می کنی تا به هدایت برسند.

ص: 167

خوزستان شهید شد. (1) او در وصف مناقب و فضائل و رثای امام رضا علیه السلام می گوید: در قم که خبر وفات حضرت رضا علیه السلام را شنیدم، «قصیده رائیه» خود را در سوگ آن حضرت سرودم:

أری امیة معذورین إن قتلوا ولا أری لبنی العباس مِن عُذُرِ

اربع بطوس علی قبر الزکی بها اِن کُنتَ تَربَعُ مِن دینٍ علی وَطَرِ

قبران فی طوس خیرُ الناسِ کُلّهِم وقبرشَرِّهم، هذا من العِبرِ !

ماینفعُ الرجسَ مِن قرب الزکّی و لا علی الزکّی بقرب الرجسِ مِن ضررِ

هیهاتَ کُلُّ امرءٍ رَهینٌ بما کَسَبَت لَهُ یداهُ، فَخُذ ما شئت أوفَذَرِ. (2)

دعبل در این ابیات، می گوید، بنی امیه درکشتار اهل بیت علیه السلام می توانند معذور باشند، لیکن برای بنی عبّاس من عذری نمی بینم. و ادامه می دهد در کنار مرقد امام در طوس توقف نما. و بدان هرگز برای طلب حاجتی در مکانی نظیر آن توقف نکرده ای. در حقیقت طوس را بهترین مکان برای برآورده شدن حاجات ذکر می کند، که اشاره به روایتی از امام رضا علیه السلام دارد که می فرماید: «انّی ساقتُل بالسَّمِ مظلوماً، فمن زارنی عارفاً بحقی غفر ما تقَدَّم من ذنبه وما تأخَّرَ: (3) من به زودی مظلومانه با زهر کشته می شوم، پس هر کس مرا با شناخت حق من زیارت کند خداوند گناهان پیشین و پسین او را می بخشد.»

دو قبر درطوس است (که اشاره به قبر امام رضا علیه السلام و قبر هارون خلیفه عباسی) یکی مرقد شریفترین انسانها است در روی زمین و دیگری قبر شرترین انسان ها، و این مایة عبرت و پند است. هرگز هم جواری ناپاک با پاک، ضرری به امام نمی رساند. زیرا هر فرد در گرو اعمال خویش است.

از سخنان من پند بگیر یا رهایش کن. این بیت اشاره ای به آیة قرآن دارد

ص: 168

که می فرماید: «کُلُّ أمریءٍ بما کَسَبَ رهینٌ: (1) هر انسانی در گرو کرده های خویش است.»

در بیت دوم اشاره به فرمایش امام رضا علیه السلام دارد، زمانی که هارون الرشید، در مسجد الحرام بود و حضرت رضا علیه السلام در بیرون بودند، شنیده شد که حضرتش می فرماید: چه دور است خانه و چه نزدیک است دیدار و پیوند، ای طوس! ای طوس! بزودی من و او را کنار هم گرد می آوری و همانا ما همچون این دو هستیم. و این موقع، دو انگشت سبّابه خویش را به هم نزدیک کرد. آنگاه که حضرت در کنار هارون مدفون گردید، هدف از این گفته روشن گردید. (2)

« دعبل خزاعی» وقتی « قصیده تائیه» خود را به نظم کشید آهنگ دیدار حضرت رضا علیه السلام را نمود و به جانب خراسان عزیمت کرد. چون به خدمت حضرت آمد، عرض کرد: با خود سوگند یاد کرده ام که آن را قبل از شما برای هیچکس نخوانم. سپس دعبل آغاز به خواندن شعر کرد، تا به این بیت رسید.

وقبرٌ ببغدادٍ لنفسٍ زکیة تَضَمَّنَها الرحمنُ فی الغُرُفاتِ (3)

شاعر در این بیت، اشاره به قبر موسی بن جعفر علیه السلام دارد، که آن نفس پاکیزه را خداوند در غرفه های بهشت، فرو گرفته است. سپس امام رضا علیه السلام فرمود: آیا در اینجا، دو بیت به اشعار تو نیفزایم تا قصیده ات تکمیل گردد؟ «دعبل» عرض کرد: بفرمائید. پس حضرت فرمود:

وقبرٌ بطوسِ یا لَها مِن مصیبتهٍ توقَّدَ فی الأحشاء بالحُرقاتِ

الی الحشرِ حتی یبعث الله قائماً یفرج عنّا الهّمُ و الکُرُباتِ (4)

ص: 169

در طوس قبری است که از مصیبت جانکاهش، چه شعله های آتشین بر جان و دل می زند. تا روز حشر، هنگامی که خداوند « قائم را برانگیزاند که غم ها و اندوه ما را از میان بر می دارد.» دعبل گفت: این قبر از آن کیست؟ حضرت فرمود: «قبری ولا تنقضی الایام واللیالی حتی تصیر طوس مختلف شیعتی وزوّاری اَلا ومن زارنی فی غربتی بطوس کان معی فی درجتی یوم القیامة مغفوراً له: (1) آن قبر از آن من است. شب ها و روز ها به پایان نمی رسد مگر آنکه طوس، محل آمد و شد شیعیان و زائران من می گردد. هان ! هر که مرا در غربت گاهم طوس، زیارت کند، روز رستاخیز همراه من در درجه ام خواهد بود؛ در حالی که گناهانش بخشیده شده باشد.»

و چون «دعبل» این بیت را خواند:

أری فَیئَهُم فی غیر هم مُتَقَسَّماً وأَیدیهم مِن فیئهم صَفرات

شاعر در این بیت اشاره دارد به اینکه حقوق و اموال اهل بیت علیهم السلام در میان غیر تقسیم می شود و دستان ایشان را از حق و مال خویش خالی می بینم. حضرت علیه السلام گریست و فرمود: راست گفتی ای دعبل، تمامی حقوق ما را به غارت بردند، اوّل فدک را غصب کردند، و جانشینان بعدی از خلفای جور آنچه را که خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله داشتند، چپاوّل کردند.

وقتی دعبل این بیت را حضور امام رضا علیه السلام قرائت کرد:

اذا وُتِروا مَدّوا إلی واتریهم أکُفًّا عن الأوتار مُنقبضاتِ

آن حضرت دست های مبارک خود را به پشت چرخاند و فرمود: أجل والله مُنقبضات؛ (2) آری به خدا سوگند، دست های ما از گرفتن انتقام بسته شده است.

بعد از اینکه اشعار دعبل به پایان رسید، برپاخاست و به «دعبل» فرمود:

ص: 170

که از جای خویش حرکت نکند و بعد، صد دینار رضوی توسط خادم به سوی دعبل فرستاد. «دعبل»گفت: سوگند به خدا که من برای این نیامده و قصیده ام را به طمع کمکی نسروده ام. و کیسه دینارها را باز گرداند. امّا جامه ای از جامه های حضرت را در خواست نمود تا بدان تبرّک بجوید. حضرت رضا علیه السلام کیسه پول را با جامه ای بلند از خز برای او فرستاد و به خادم پیغام داد که به او بگوید، بزودی به کیسة زر محتاج می شوی، پس آن را نزد من باز نفرست. دعبل به فرمان امام، کیسه زر و جامه را گرفت.

دعبل در قصیدة «ألا أیها القبر الغریب» در رثای امام چنین سروده است:

اَلا أیها القبرُ الغریبُ مَحَلُّهُ بطوسٍ، علیکَ السّاریاتُ هُتونُ

بِکَ العِلمُ والتقوی، بِک الحُلمُ والحِجی بِک الدینُ و الدنیا، وأنت ضمینُ

دعبل در این قصیده می گوید که امام رضا علیه السلام در خراسان غریب است و اشکها بر او ریزان و جاری است. و آن حضرت را معدن علم، تقوی، عقل و خرد، دین و دنیا می داند و به عنوان ضامن و کفیل معرفی می کند.

ص: 171

آرامش و قرار دل را بعد از صبر و شکیبایی زایل کرد. امام رضا علیه السلام شعر او را شنید و بیست هزار درهم، از همان سکه هایی که به نام او زده بودند به وی صله داد. ابراهیم از آن هدایایی داد و مبلغی را برای هزینة کفن و دفن و حمل جنازه خود به گورستان ذخیره کرد. (1)

و در قصیده ای دیگر چنین می سراید:

ألا إنّ خیرَ النّاسِ نفساً و والداً ورهطاً وأجداداً علّی المعظم

أتتنا به للعلم والحلم ثامنا امامّا یؤدّی حجة الله تکتم

شاعر در این ابیات، اجداد و پدر و مادر امام علیه السلام را از بهترین مردمان در شرف و بزرگی ذکر می کند. و در بیت بعدی مساله امامت را متذکّر می شود که امام رضا علیه السلام هشتمین امام و فرزند «تکتم» است. لقب مادر امام رضا علیه السلام نجمه و از اشراف عجم بود. و حاکم ابوعلی می گوید: دلیلی که نام مادر امام رضا علیه السلام تکتم است، قول ابراهیم بن عباس در این بیت است. همچنین یاد آوری می کند، که امام رضا علیه السلام معدن علم و دانش و صبر و بردباری است. ابراهیم بن عباس صولی به امام رضا علیه السلام خطاب می کند و او را بر مأمون برتری می دهد و چنین می سراید:

کفی بِفعالِ امرئٍ عالم علی اهلهِ عادلاً شاهداً

أری لهم طارفاً مونقا ولایشبه الطارف التالدا

یمُنُّ علیکم بأموالکم وتعطون مِن مِإهٍ واحدا

فلا یحمدالله مستنصرا یکون لأ عدائکم حامدا

فضلت قسیمک فی قعدد کما فضل الوالد الوالدا (2)

در این قصیده می گوید که امام از خانواده سخاوتمند و بزرگواری است که مجد و عظمت و بزرگی اصیلی دارند و مأمون که از عباسیان است مجد

ص: 172

ظاهری و عرضی دارد. مجد و عظمت اصلی و ذاتی کجا؟ و مجد ظاهری کجا؟ و خداوند دشمنان شما را گرامی نمی دارد. همچنین در ادامه می گوید که امام رضا علیه السلام و مأمون از نظر آباء و اجداد در انتساب به عبدالمطلب با هم مشترک بودند و بیان می کند که پدر تو بر پدرش عبدالله بن عباس برتری دارد. و درقصیده دیگری می گوید:

لبست بالعفه ثوب الغنی وصرتُ أمشی شامخ الرأس

لست ُ الی النسناسِ مُستأنساً لکنّنی آنسُ بالنّاسِ

أذا رأیتُ التیهَ من ذی الغنی تِهتُ علی التائه بالیأس

ما إن تفاخرت علی مُعدم ولا تضعضت لِإفلاس (1)

شاعر در این ابیات، امام را پاکدامن و عفیف و سربلند می داند و یار و یاور خلق ذکر می کند، در مقابل تکبّر و خود خواهی متکبّرین، دوری نموده و بر فقیر و مسکین افتخار نمی ورزید. ابراهیم بن عباس در اشعار فوق از فرمایش علی علیه السلام اقتباس نموده است: «ما أحسن تواضعَ الأغنیاء للفقراءِ طلباً لما عنداللهِ! وأحسنَ منه تیهَ الفقراءِ عَلی الأغنیاءِ اتکالاً علی اللهِ: (2) چه نیکوست فروتنی توانگران برابر مستمندان، برای به دست آوردن پاداش الهی، و نیکوتر از آن خویشتنداری مستمندان برابر توانگران برای توکل به خداست.

ص: 173

ص: 174

ص: 175

ص: 176

حجازی،

سیدعلی رضا

علی بن موسی

الرضا علیه السلام در آینة شعر پارسی

حجازی،

نجمه سادات و طاهره شریفی

اصلاح

الگوی مصرف در گفتار و رفتار امام رضا علیه السلام

حسن آبادی،

ابوالفضل

کمک

به تازه مسلمانها توسط آستان قدس رضوی

حسنی،

سیدمحمدابراهیم

تبیین

جایگاه امامت از نگاه امام رضا علیه السلام

حسنی،

کریم

نقش

امام رضا علیه السلام در ارتقا و تقویت تشیع در ایران

حسنی،

مریم

جلوه های

رضوی در آینة شعر فارسی (بررسی دیدگاه شاعران دربارة امام رضا علیه السلام )

حسینی پور

حسینی،

زینب السادات و علی اصغر اصغری

فرقه های

نوظهور در زمان امام رضا علیه السلام

رضایی،

اشرف

تبلور

علوم در سیرة عالم اهل بیت علیه السلام مهارتهای زندگی در گفتار و رفتار امام

رضا علیه السلام

زارعی،

محمد

تبیین

جایگاه امامت از نظر امام رضا علیه السلام

زمانی

رنجبر گرمرودی، سارا و زهرا دعاگو و زهرا نوروزی

بررسی

تحلیلی نقش امام رضا علیه السلام در شرایط سیاسی و فرهنگی ایران

سعیدی،

غلام عباس

جایگاه

امام رضا علیه السلام در عرفان بغداد و خراسان

سلامی،

محمد

امام

رضا علیه السلام در برابر اهل حدیث، معتزله و واقفیان

سلمانی کیاسری،

محمد

اخلاق

و رفتار سیاسی امام رضا علیه السلام

شاه مرادی زاده،

راحله

توصیه های

تغذیه درمانی در کلام رضوی و یافته های نوین علمی

شاه مرادی زاده،

راحله

حجامت

درمانی در کلام گهربار امام رضا علیه السلام

شربتیان،

محمدحسن

مطالعة

شکل گیری فرایند جامعه پذیری شهری در آرمان شهر رضوی

ص: 177

شربتیان،

محمدحسن

بررسی

نقش اجتماعی و فرهنگ توریسم مذهبی در مشهد

شربتیان،

محمدحسن

تأملی

فرهنگی بر نقش و کارکرد زیارت

شفایی،

امان الله

جایگاه

انسان در اندیشة امام رضا علیه السلام

صادقی

نیری، رقیه و مهین حاجی زاده

تحلیل

محتوایی مناظرات امام رضا علیه السلام

صرافان

کمال

فرهنگ

و آداب زیارت

صرافان

کمال

بررسی

چرایی غریب الغربا بودن امام رضا علیه السلام

صفائی،

فرزانه و طلعت صفائی

بررسی

سیرة اخلاقی و علمی امام رضا علیه السلام

طبسی،

محمدمحسن

شخصیت

علمی امام رضا علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

طبسی،

محمدمحسن

زیارت

حضرت رضا علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

عالم

احمدزاده، محمد

روشهای

تربیتی امام رضا علیه السلام

عربی،

محمدعلی

امام

رضا علیه السلام در آیینة روایات

علوی فر،

بی بی سکینه و عزیزه نیک ذات

ارائة

الگوی علمی دانش پژوهی امام رضا علیه السلام و بهره گیری از آن در تولید دانش و

اصلاح جامعة دانشی امروز

غلامی،

مهرنوش

حدود

الهی و فلسفة احکام در اندیشة امام رضا علیه السلام

فاطمی،

مرتضی

تبیین

جایگاه امامت از نظر امام رضا علیه السلام

فتح آبادی،

محمود

زیارت

و نقش تربیتی آن

فخری،

فاطمه و نسرین کمالی پور

کتابشناسی

امام رضا علیه السلام

فلاح،

ابراهیم

سیمای

امام رضا علیه السلام در اشعار شعرای شیعی معاصرش

قربانی

مقدم، رسول

گستردگی

علم امام رضا علیه السلام

کاظم زاده،

موسی

اخلاق و آداب امام رضا علیه السلام ازنگاه ائمه علیهم

السلام، احادیث و...

ص: 178

کاظم زاده،

موسی

تأثیر

ورود امام رضا علیه السلام بر تحولات فرهنگی ایران

کاویانی،

ابوطالب

آرا و اندیشه های کلامی در بیانات و مناظرات امام رضا

علیه السلام

کتابی،

مریم و شهرزاد

اصلاح

الگوی مصرف در گفتار و رفتار امام رضا علیه السلام

کتانی،

علیرضا و سارا امجدی

فرهنگ

و آداب زیارت

کرامتی

مقدم، سیدعلی

امام

رضا علیه السلام در آیینة شعر و ادبیات فارسی

کنشتی

رحیمی، زهره

تصویر

امامت در آیینة کلام رضوی

گرزین،

زهرا و فاطمه گرزین

سیرة

اخلاقی امام رضا علیه السلام

گلی فر،

حجت

نبوت

و امامت در گفتار امام رضا علیه السلام

گودرزی،

محمد

فرهنگ

و آداب زیارت

محمدزاده،

ناهید و نیلوفر محمدزاده

تبلور

علوم در سیرة عالم اهل البیت علیهم السلام

محمدزاده،

ناهید و نیلوفر محمدزاده

دانش

و دانش پژوهی در گفتار و رفتار امام رضا علیه السلام

محمدی،

بنیامین

سفر

امام رضا علیه السلام و تشیع در ایران

محمدی،

علیرضا

قبول

ولایتعهدی امام رضا علیه السلام ادامة مبارزة حاد سیاسی امامان علیهم السلام

محمدی،

نیره

حکومت

سیاسی امام رضا علیه السلام

مرتضی زاده،

فرحناز السادات

فرهنگ

و آداب زیارت

مردانی

نوکنده، محمدحسین

روش شناسی

مناظرات امام رضا علیه السلام

مصطفوی نیا،

سیدمحمدرضی و ابراهیم توبه یانی و فرزاد باباحسینی

صاحب

بن عباد و دو قصیدة وی

مصطفوی نیا،

سیدمحمدرضی و رضا لونی و حمید دادفر

امامان

معصوم علیهم السلام الگوی راستین مصرف

ص: 179

موحدی،

محسن

کتب

مقدس در مناظرات امام رضا علیه السلام

موسوی،

رقیه سادات

نقش

امام رضا علیه السلام در جریان امامت

نخعی،

زهرا

فرهنگ

آداب و زیارت

نوری،

عبدالحسین

امامت

چیست و امام کیست؟

وطن دوست،

رضا

خردورزی

در اندیشة کلامی امام رضا علیه السلام

هاتفی،

غلامرضا

سیمای

امام رضا علیه السلام در شعر فارسی

یوسفی،

حسین علی و مهری شیرانی

رهنمودهای

بهداشتی و زیست محیطی امام مهربانیها

ص: 180

طباطبایی،

سیداحمد و اعظم قادریه

نگاهی

گذرا به بهداشت روانی در گفتار و رفتار امام رضا علیه السلام

طباطبایی،

سیداحمد و اعظم قادریه

نگاهی

گذار به پزشکی و بهداشت در گفتار و رفتار امام رضا علیه السلام

علوی فر،

بی بی سکینه و عزیزه نیک ذات

ارائة

الگوی عملی دانش پژوهی امام رضا علیه السلام و بهره گیری از آن در تولید دانش و

اصلاح جامعة دانشی امروز

فتح اللهی،

مسلم و علیرضا جمالی منش

نگرش

امام رضا علیه السلام به علوم انسانی و ترجمه

فتح اللهی،

مسلم و علیرضا جمالی منش

جایگاه

فعلی علوم انسانی در ایران عصر حاضر

قاسمی،

حسین

مروری

بر آموزه های اقتصادی امام رضا علیه السلام

کلیایی،

مریم

آداب

و فرهنگ زیارت

مطرقی،

عبدالحلی و رسول بلاوی

سیمای

امام رضا علیه السلام در شعر دعبل خزاعی شاعر امام رضا علیه السلام

مهرابیان،

لیلا

تبلور

مدیریت و سیاست در جریان امامت امام رضا علیه السلام

نیکزاد

طهرانی، علی اکبر

نقش

امام رضا علیه السلام در تقویت و ارتقای تشیع در ایران